precedente successiva

Ugolino di ser Novi dei Cavalosari da Pisa OP

■  OP 1333-34 ca., † Firenze 1364  ■

 

Rielaboro e riordino quanto in E. P., La Cronaca di Santa Caterina di Pisa usa lo stile pisano?, «Memorie domenicane» 16 (1985) pp. 326-327; Cronica di Santa Caterina in Pisa. Copisti autori modelli, «Memorie domenicane» 27 (1996) p. 241 e note 140-144.

Cronica conventus antiqua Sancte Katerine de Pisis.

Emilio Panella OP

San Domenico di Fiesole, luglio 2019

 

ë

Pisa 1334: fra Ugolino si fa frate domenicano poco prima dell'anno 1334

Cronica conventus antiqua Sancte Katerine de Pisis, Pisa, Biblioteca Cateriniana (Seminario Santa Caterina) 78 (xiv-xv), f. 21r (n° 151):

«Frater Bernardinus de Peccioli. Eloquentissimus licteratus, predicavit egregie, legit habunde, prior in pluribus conventibus. Apud papam Bonifatium [† 1303] valde fuit acceptus, et tempore suo in romana curia ordinis procurator. Et ut michi dixit quidam frater antiqus, non fuit aliquis frater secularibus ut ipse gratiosus. Diffinitor capituli provincialis. Et post multos labores quos induratus animo grandi substinuit, transivit in patriam quietis eterne. Hunc fratrem dixit frater Ugolinus fuisse primum quem mori videret cum tantis lacrimis ut numquam sic alium transivisse conspexerit. 1334.».

Cronaca pisana redatta da fra Domenico da Peccioli († dic. 1408) tra 1390 e 1406; per il periodo antico utilizza bozze lasciate dai frati Bartolomeo da San Concordio († 1346) e Ugolino dei Cavalosari da Pisa († 1364). Alla morte di fra Bernardino da Peccioli ( 1334) fra Ugolino aveva raccontato che Bernardino era stato il primo frate visto morire. Ugolino dunque era entrato in religione non molto prima dell'anno 1334.

Prato settembre 1338: fra Ugolino di ser Novi assegnato studente di filosofia nel convento di Pisa

Capitolo provinciale Prato 1338, convocato per la festa della Natività della Beata Vergine, 8 settembre (MOPH XX, 293/5-6): «Ponimum studium in philosophia: in conventu pisano, ubi leget fr. Raynutius de Obitinchis, cui assignanus studentes fratres Tadeum Ture,... Ugolinum ser Novi, ...» (MOPH XX, 296/21-26).

Arezzo settembre 1339: assegnato studente di filosofia nel convento di Pisa

Capitolo provinciale Arezzo 1339, convocato per la festa della Natività della Beata Vergine, 8 settembre (MOPH XX, 304/31-32): «Ponimum studium philosophie: (...) in conventu pisano, ubi leget fr. Petrus de Petrignano, cui assignanus studentes fratres Thomam de Romena,... Ugolinum ser Nuci [sic],...» (MOPH XX, 309/34, 310/6-8).

Pisa settembre 1340: assegnato studente di filosofia nel convento di Pisa

Capitolo provinciale Pisa 1340, convocato per la festa della Natività della Beata Vergine, 8 settembre (MOPH XX, 318/3-4): «Ponimum studium philosophie: in conventu pisano, ubi leget fr. Petrus ser Mini, cui assignanus studentes fratres Iacobum de Lanfrancis, Ugolinum ser Nuovi,... » (MOPH XX, 323/10-12).

Pisa 1 luglio 1360

Arch. di Stato di Firenze, Notar. antecos. 12394, I, ff. 172v-174r (Pisa 1.VII.1361/0): «Fratres Stefanus de Spina et Dominicus Duccii, fratres conversi ordinis et conventus fratrum Predicatorum Sancte Katerine de Pisis, sindici et procuratores,... vendiderunt presbitero Nardo condam Lensi, rectori ecclesie Sancti Simonis ad Perlascium,» pezzi di terra siti ai confini «conunis Marciane sive Macerate (...). Actum Pisis in secundo claustro ecclesie Sancte Katerine predicte, presentibus fratribus Provino de Vico et Ugolino ser Nuovi fratribus dicti ordinis et conventus».

Pisa 21 giugno 1362

Arch. di Stato di Firenze, Notar. antecos. 12394, II, ff. 146v-149r (Pisa 21.VI.1363/2): «Cola relicta ser Guidonis Merolle notarii» fa testamento e nomina fedecommissari testamentari «fr. Silvestrum magistrum Hospitalis Novi predicti, fr. Ugolinum ordinis fratrum Predicatorum de Pisis,…».

Pisa 25 agosto 1362

Arch. di Stato di Firenze, Notar. antecos.  8105, ff. 114v-115v (Pisa 25.VIII.1363/2): testamento di Francesco de fu ser Meo, speziario della cappella San Felice. «Actum Pisis in sacristia fratrum Predicatorum de Sancta Katerina, presentibus fr. Provino de Vico, fr. Ugolino Nuovi, fr. Ranerio de Spina, ...».

1347-1364: verosimile periodo cronologico della Cronica pisana dovuto alle bozze di fra Ugolino dei Cavalosari, rielaborate poi da fra Domenico da Peccioli

Cronaca pisana redatta da fra Domenico da Peccioli (OP 1347, † dic. 1408) tra 1390 e 1406; ma per il periodo antico fra Domenico utilizza bozze lasciate dai frati Bartolomeo da San Concordio († 1346) e Ugolino dei Cavalosari da Pisa († 1364). Cronologia secondo stile dell'incarnazione pisana: alle date annuali che cadono tra 25 marzo e 31 dicembre va detratta un’unità. Cronica conventus antiqua Sancte Katerine de Pisis, Pisa, Biblioteca Cateriniana (Seminario Santa Caterina) 78 (xiv-xv), ff. 25v-30v (1347-1363 ca.): questa la verosimile sezione originariamente elaborata da fra Ugolino.

«Quapropter ego frater Dominicus de Peccioli, humilis sacre theologie magister, nomina et facta probata et proba fratrum istius pisani conventus scribere et notare curavi, ut hiis qui succedent et delectabile sit audire eorum nobile fundamentum et utile prosequendo et in talibus secundum modulum se viriliter exercitando et debitum exsolvendo; que primo a fr. Bartholomeo de Sancto Concordio breviter eius manu scripta cognovi, deinde a fr. Ugolino ser Novi, qui scripsit post dictum fratrem B(artholomeum) succedentes stilo latiori. Notabiles ergo fratres quos ego visu conspexi nominabo cum laudibus dignis. Quedam etiam ad patres scriptos addendo commendanda que in cronicis et in actis capitulorum legi de ipsis, que illis scribere cure non fuit» (Cronica conventus..., f. 2r).

Cf. Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Romae 1970-80 (I-III), p. 282; IV, p. 126.

Firenze 1364: decesso di fra Ugolino, e sua notizia biografica nella Cronica del convento Santa Caterina di Pisa

Cronica conventus antiqua Sancte Katerine de Pisis, Pisa, Biblioteca Cateriniana (Seminario Santa Caterina) 78 (xiv-xv), f. 31r (n° 230), redazione di fra Domenico da Peccioli († dic. 1408):

«Frater Ugolinus condam Novi mercatoris, de populari que dicitur Cavalasari. Huius bonitates expertus brevi non potero sermone narrare. Primo enim de scientia quoad personam, puerulus scilicet gramaticam imbibit ex toto. Secundo arismetricam scivit habunde. Tertio musicam et in cantu et discantu et in organis habuit plene, unde non solum in choro Dei laudibus insistebat sed et ignaros omni estivo tempore instruebat. Quarto loycam, phi(si)cam studuit et docuit tam fratres quam etiam seculares. Theologiam sacram annis pluribus tam in particularibus quam generalibus florentino et bononiensi studiis insudavit. In Pisis baccellarius et lector gratiosissimus fuit, et in multis aliis provincie conventibus legit et docuit. Predicator eximius, facundus et scientificus, qualis in nostra civitate non fuit alius tempore suo; nam ubicumque verbum Dei et in Pisis et alibi predicavit, totum commovit populum civitatis. In sermonibus latinis disertissimus supra modum, consiliis conscientie explicandis et dandis conspicuus et discretus, ut omnes ipse pre omnibus nostre civitatis religiosis solveret et tractaret. Dictavit summe et pulcerime scripsit. Pro conventu çelator accensus, procurando et conservando eius honores et bona. Dimisit etiam conventui annualem "pictantiam Magdalene". Conventum pisanum ut supprior et vicarius rexit. Hic, ut concludam breviter, famosissimus homo fuit. Et cum esset visitator et ad maiora disponeret eum ordo, Florentie decessit [1364] continua febre correptus».

Dimisit etiam conventui annualem "pictantiam Magdalene": tale pietanza l'aveva inventata un precedente frate pisano, deceduto nel 1348: «Frater Iacobus de Ceuli (...) faciebat pictantiam in festo Sancte Marie Magdalene famosam in toto ordine nostro, et volebat semper negligentissimos servitores, qui et adhuc "servitores Magdalene" in ordine nominantur» (Cronica conventus..., f. 26r, n° 184). Festa liturgica di Santa Maria Maddalena 22 luglio.

Florentie decessit: anno del decesso 1364 in S. Orlandi,“Necrologio”di S. Maria Novella, Firenze 1955, II, p. 535b, da Vincenzo Borghigiani, Cronica annalistica di Santa Maria Novella [1757-60] t. II  (1341-1444): E.P., Catalogo dellArchivio di Santa Maria Novella in Firenze, «Archivum Fratrum Praedicatorum» 70 (2000) pp. 166-167 (segnatura I.A.29). Anno 1364 del decesso assente nella Cronica del convento pisano, ma congruo alle successioni delle biografie.

Cavalosari (Cavalozzari, Cavalozzeri, Cavallozari, de Cavallosaris: costruito, come Padulozzari, con Oseri/Ozzeri torrente di diramazione del Serchio? proparossitona?), famiglia mercantile di popolo. Chronica Antianorum civitatis Pisarum (1289-1409), ed. F. Bonaini, «Archivio storico italiano» I ser., 6/II (1845) p. 571: "Ceus Cavalozari" (priore per il quartiere di Mezzo 1313). E. Cristiani, Nobiltà e popolo nel comune di Pisa, Napoli 1962, p. 511a. M. Ronzani, Famiglie nobili e famiglie di "popolo" nella lotta per l'egemonia sulla chiesa cittadina a Pisa fra Due e Trecento, AA. VV., I ceti dirigenti nella Toscana tardo comunale, Firenze 1983, pp. 117-134, specie 121-122, 126 n. 38. Tolomeo da Lucca OP, Annales (1303-06), ed. B. Schmeidler, Berlin 1955, p. 329a "Auser -siris", antico nome del Serchio. Villani, Nuova cronica XI, 170, 16; vol. II, 733 "Oseri/Osori".


 

finis!


precedente successiva