Firenze 31 ottobre 1327. L’inquisitore fr. Accorsio da Firenze OFM rilascia a Lapina, vedova di Lapo, lettere testimoniali dell’avvenuta abiura dell’eresia del libero spirito. ASF, Dipl. Santa Maria Novella 31.X.1327. L’inchiostro della pergamena è oggi molto evanito e il testo sarebbe di difficile lettura a occhio nudo senza l’ausilio della lampada di Wood. A tergo della pergamena, nota di mano coeva: «Carte domine Lapine matris fratris Philippi Lapi modicum utiles». Già edito da Tocco e Oliger. Ignorate minute divergenze di lettura, segnalo soltanto «omnem heresim penitus abiurantem» (Tocco-Oliger) per «omnem heresim primitus abiurantem».
Reverendis in Christo patribus tam religiosis quam aliis ecelesiarum prelatis presbiteris et cappellanis aliisque christifidelibus universis, ad quos presentes advenerint, frater Accursius Florentinus[1] de ordine fratrum Minorum, autoritate apostolica inquisitor heretice pravitatis in Thuscia, salutem in Domino.
Noverit universitas vestra dominam Lapinam, viduam uxorem condam Lapi, populi Sancte Lucie Omnium Sanctorum civem florentinam latricem presentium, dudum illius septe[2] spiritus septatricem, septatores cuius per aliquos insolentes hereticos et prophanos gradus et attus ad tamtum et talem perfectionis statum in vita presenti devenire intendunt quod reddantur penitus inpeccabiles, postquam per otto annorum spatium in eadem dapmatione perstitit, ad gremium sancte matris ecclesie rediisse, errores suos fuisse nobis in iudicio manifeste confessam, absolutionem ab excomunicatione quainincurrerat ac penitentiam de commissis humiliter petivisse; et quod nos, ipsius salutem desiderantes, illius intuitu qui vult omnes homines salvos fieri, ab eadem corporale iuramentum et promissionem recepimus de parendo mandatis ecclesie et hereticis persequendis eamque absolvimus omnem heresim primitus abiurantem ab excomunicatione predicta iuxta formam ecclesie consuetam, iniunto sibi quod iniungi talibus consuevit, ut duas cruces panni croceí coloris longitudinis duorum palmorum et latitudinis quatuor digitorum, unam super pettus et aliam super scapulas dimensionis eiusdem, superioribus vestibus supersutas baiulet in aperto ita quod de die non appareat sine ipsis quousque secum fuerit misericorditer dispensatum. Item quod hinc ad annum omnes sextas ferias im pane tamtum et aqua ieiunet. Item quod singulis diebus dominicis et festivis intersit integraliter missarum solempniis et - si commode fieri poterit - predicationem audiat verbi Dei. Item quod toto tempore vite sue omni anno bis ad minus suorum confessionem faciat peccatorum sic integre et vere quod rite possit absolvi et eucharistie recipiat sacramentum, nisi de huiusmodi sacramenti receptione de sui abstinuerit consilio confessoris. Item quod hinc ad quinque annos inter quamlibet diem et noctem dicat XXV vicibus Pater noster et totidem Ave Maria. Item quod in carcere moretur eo tempore et loco quo et quantum nobis vel successoribus nostris videbìtur convenire. Imposuimus etiam eidem quod nullo umquam tempore alicuius religionis vel regule habitum induat deferat sive portet; addendi predictis et minuendi de ipsis eaque corrigendi interpretandi et commutandi, nobis et successoribus nostris arbitrii facultatem plenariam nichilominus reservantes.
Quocirca devotionem vestram rogamus requirimus et hortamur in domino Iesu Christo quatenus eamdem dominam Lapinam huiusmodi litteras deferentem aliaque servantem que sibi pro penitentia sunt iniunta - excepto eo dumtaxat quod de crucibus et carcere dicitur - a quibus eam duximus misericorditer absolvendum necnon et catolicam conversationem habentem, nullatenus molestetis nec quantum in vobis est sinatis ab aliis molestari. Et si autem, quod absit, eam contra attentare videritis, ipsam tamquam periuram excomunicatam culpisque astrictam prioribus habeatis, et nobis aut coinquisitoribus vel successoribus nostris sive loci diocesano, sub anathematis vinculo, dilationibus submotis quibuslibet reveletis.
Data in curia inquisitoris, Florentie die ultima ottobris, XI indictione, MCCCXXVII dominice incarnationis anno.
(S.T.) Et ego Iohannes filius olim Bongie de Florentia[3], imperiali autoritate iudex ordinarius et notarius et nunc pro romana ecclesia in provincia Thuscie inquisitoris officii scriba, predicta omnia, quibus dum agerentur interfui, de mandato dicti inquisitoris scripsi et publicavi ideoque suscripsi.
Firenze 18 novembre 1327. Il notaio ser Antonio di Gano, sindaco e procuratore del comune fiorentino, vende a fr. Filippo del fu Lapo OP una casa sita nel popolo San Lorenzo, già proprietà di Lapina vedova di Lapo e a questa confiscata a motivo del crimine d’eresia, al prezzo di fiorini d’oro 13. ASF, Dipl. Santa Maria Novella 19.XI.1327. A tergo della pergamena, nota di mano coeva: «Carta de venditione michi facta per inquisitorem et sindaquum comunitatis florentine», da attribuire allo stesso fr. Filippo, cui l’atto trasferisce il titolo di proprietà della casa oggetto di transazione.
■ Sul borgo della Noce in
San Lorenzo cf. F. Sznura, L'espansione urbana di Firenze nel Dugento, Firenze 1975, 65. Via della Noce e Via della Stufa esistenti ancor oggi, sul lato destro della chiesa San Lorenzo guardando la facciata.In Dei nomine, amen. Anno eiusdem incarnationis millesimo trecentesimo vigesimo septimo, indictione undecima, die decimo ottavo mensis novembris.
Cum bona hereticorum sint de iure et a iure a die commissi criminis confischata et cum domina Lapina vidua uxor condam Lapi, que nunc moratur in populo Sancte Lucie Omnium Sanctorum, reperta fuerit in crimine hereseos graviter deliquisse ac heretica fuisse iam sunt octo anni et super ipso crimine fuerit lata sententia per religiosum patrem fratrem Accursium Florentinum de ordine fratrum Minorum auctoritate apostolica inquisitorem heretice pravitatis in provincia Thuscie, prout de ipsa sententia patet publica scriptura facta manu Iohannis Bongie notarii infrascripti, discretus et sapiens vir ser Antonius Gani notarius filorentinus, sindicus et procurator comunis Florentie, ad infrascrípta legiptime constitutus per cartam publice scriptam manu ser Gratiuoli domini Corradi de Mutina notarii reformationum consiliorum populi et comunis Florentie, sindacario et procuratorio nomine pro dicto comuni ex vi et virtute constitutionum popularium contra hereticos editarum, presente volente et consentiente inquisitore predicto, iure proprio et in perpetuum dedit vendit tradidit et concessit fratri Philippo de ordine Predicatorum filio condam Lapi, ementi recipienti et stipulanti, integre videlicet quandam domum positam Florentie in populo Sancti Laurentii in burgo della Noce, cui a j° via della Noce, a ij° Ugonis vocati Piccii, a iij° via della Stufa, a iiij° Donati Bandini, tanquam de bonis dicte domine Lapine occasione heresis confiscatis, infra predictos confines vel alios, si qui forent, accessibus et egressibus suis et cum omnibus et singulis que super se infra seu intra se habet in integrum, ad habendum tenendum possidendum et quicquid sibi et suis heredibus placuerit perpetuo faciendum, constituens se dictus sindicus, nomine quo supra, pro dicto emptore et eius nomine predictam domum et rem venditam possidere quousque ipsius domus et rei vendite corporalem fuerit possessionem adeptus, quam intrandi et corporalem possessionem adipiscendi eidem, nomine quo supra, quandocumque quomodocumque et qualitercumque voluerit sua propria autoritate et retinendi deinceps licentiam concessit omnimodam atque dedit, nicchilominus eidem vacuam et expeditam possessionein et tenutam dare promittens, et ipsum nomine quo supra recipientem, ipsum emptorem in eadem possessione facere potiorem. Quam quidem domum et rem venditam, et que pertinent ad eam, promisit et convenit et pactum fecit dictus sindicus, nomine quo supra, dicto emptori stipulanti nomine iamdicto pacifice et quiete permittere et permitti facere habere tenere et possidere vendere pignerare [sic] alienare et in alterum transferre et exinde facere quicquid sibi facere placuerit et nullam litem questionem molestiam iniuriam sive brigam eidem inferre vel inferenti consentire; sed si qua lis questio molestia vel briga eidem emptori, stipulanti ut supra, facta mota vel illata fuerit promisit et convenit sindicus supradictus, nomine quo supra, eidem emptori dicto nomine stipulanti ad ipsam litem questionem molestiam et brigam ire eamque in se suscipere et in ea perseveranter stare finire et terminare omnibus suis sumptibus et expensis advocati et procuratoris in omnem litis eventum, tam in obtinendo quam in succumbendo, etiam sive lis decisa fuerit sive non; et ipsum emptorem, stipulantem ut supra, defendere auttoricçare et disbrigare ab omni homine universitate et loco pro dato et facto tantum comunis Florentie et non aliter vel alio modo, ita et taliter quod si dicta domus et res vendita evicta vel advocata esset aliter vel alio modo quam pro dato et facto tantum dicti comunis Florentie, ipse sindicus seu comune Florentie ad penam solvendam pretium restituendum vel interesse prestandum vel ad aliquid aliud nullatenus teneatur; et predictam venditionem et omnia et singula supradicta perpetuo firma rata grata et incorrupta habere tenere et perpetuo observare, et si nichil contra predicta vel aliquod predictorum dedisse vel fecisse, nec dare vel facere in futurum, sub pena et ad penam dupli pretii infrascripti, sollepni stipulatione promissa, cum refectione dampnorum et expensarum litis et extra. Pro quibus omnibus singulis supradictis faciendis et effectualiter observandis et predicta pena solvenda, si commissum fuerit dapnum, expensis et interesse restituendis, obligavit dictus sindicus, nomine quo supra, eidem emptori stipulanti dictum comune Florentie, omnía bona dicti comunis presentia et futura, que se nomine iamdicto pro dicto emptore et eius nomine constituit precario possidere. Pro qua vero venditione traditione contractu et omnibus et singulis supradictis fuit in veritate confessus et contentus dictus sindicus, nomine quo supra, pretii nomine et pro pretio habuisse et recepisse et sibi datum solutum et numeratum esse a dicto emptore dante solvente et numerante florenos auri tredecim bonos puros et legales, recti et iusti ponderis ac conii florentini, de quibus vocavit se ab ipso integre pro contento. Renuntians (...).
Actum in ecclesia fratrum Minorum de Florentia presentibus testìbus fratre Bernardo Ricchi[4] sotio inquisitoris, ser Vanne ser Guidonis Borromani, Nerio Iohannini et Manovello Iacobi[5] famulis et servitialibus officii inquisitoris, et aliis.
(S.T.) Ego Paniccia filius dicti ser Iohannis, imperiali auctoritate iudex ordinarius et notarius publicus, predica omnia, rogata et imbreviata per dictum ser Iohannem notarium patrem meum, ex commissione michi per eum facta ex ipsius imbreviaturis transcripsi publicavi et in publicam formam redegi ac etiam me subscripsi.
Firenze 15 giugno 1328. Fr. Filippo del fu Lapo OP, sindaco e procuratore del convento domenícano di Pistoia, vende a sua madre Lapina la medesima casa di cui in Doc. II al prezzo di lire 500 di fiorini piccoli. ASF, Dipl. Santa Maria Novella 15.V.1328. Del medesimo fondo diplomatico e sotto la medesima segnatura d’archivio, viene consegnata una seconda pergamena che non ha alcuna relazione con la nostra.
In Dei nomine, amen. Millesimo trecentesimo vigesimo octavo, indictione undecima, die quintadecima mensis iunii. Actum Florentie presentibus testibus fratre Iohanne ser Neri Orlandi ordinis Predicatorum et presbitero Ghregorio rectore ecclesie Sancti Laurentii de Gabbiano[6].
Frater Phylippus filius condam Lapi de Florentia ordinis Predicatorum conventualis pistoriensis, sindicus et procurator capituli et conventus pistoriensis ordinis Predicatorum, ut de ipso sindicatu et procuratorio costat publico documento manu ser Niccolai Lamfranchi de Pistorio notarií MCCCXXVIII, indictione XI, die XVII martii, procuratorio et sindicatus nomine quo supra vendidit dedit tradidit et concessit iure proprio et <in perpetuum> domine Lapine, matri sue et dudum uxori dicti Lapi populi Sancti Laurentíi Florentie, unam domum cum furno positam in dicto populo Sancti Laurentii in via della Noce intra hos fines, ut dixerunt, cui a j° via della Noce, a ij°o Ughi vocati Picci, a iij° della Stufa et a iiij° Donati Bandini, ad habendum tenendum possidendum et quicquit sibi domine Lapine vel suis heredibus placuerit perpetuo faciendum sine alicuius contradictione briga vel molestia, cum omnibus et singulis que infra predictos confines continentur, vel alios veriores, et cum omnibus et singulis que ipsa domus cum furno habet in se et infra se et supra se, et cum omnibus ingressibus et egressibus suis et cum omnibus pertinentiis choerentiis aiacentiis et servitutibus suis et cum omni iure et actione usu et requisitis ipsis vendit(ioni) aut ipsi rei vendite pertinentibus ut deinceps dicta domina Lapina emtrix dictam domum cum furno et ius fructus habeat teneat possideat vendat alienet utatur et fruatur et quicquit sibi domine Lapine placuerit perpetuo faciendum, et vacuam et liberam et expeditam possessionem dare; in quam intrandi et corporaliter permanendi eidem domine Lapine licentiam omnimodam contulit sua propria auctoritate quandocumque sibi domine Lapine placuerit, et donec corporaliter ingressa fuerit se pro ea et eius nomine, nomine quo supra, constituit precario possidere. Promictens dictus sindicus et procurator, et sindicatus nomine iamdicti, eidem domine Lapine de dicta domu cum furno superius vendita et eius fructibus et redditibus litem vel questionem vel brigam vel molestiam vel causam ullo tempore non movere nec moventi consentire, sed ipsam domum cum furno et eius fructus et redditus eidem domine Lapine et suis heredibus et cui concesserit ab omni persona et loco defendere et disbrigare, et maxime ab omni banno condempnatione tenuta sententia libra imposita prestança gabbella oblìgatione fideiussione promissione confiscatione et ab omni officio et inquisìtione heretice pravitatis et paterenie omnibus expensis et procuratoribus et avocatis dictorum venditorum capìtuli et conventus pistoriensis, et omne iudicium et gravamen et causam et expensas in se et super se suscipere. Quam venditionem et omnia et sìngula suprascripta promisit et convenit dictus sindicus et procurator, procuratorio et sindìcatus nomine quo supra, eidem domine Lapine perpetuo firma et rata habere et tenere et contra non facere vel venire nec fecisse nee facere in futurum aliqua ratione vel causa de iure vel de facto. Si autem contra fecerit et predìcta non observaverit promisit eidem domine Lapine dare et solvere nomine pene duplum infrascripti pretii, et danna omnia et expensas et interesse ea de causa resarcire, obligans dictus sindicus et procurator, sindicatus et procuratorio nomine iamdicto, pro omnibus et singulis suprascriptis observandis adimplendis et firmis tenendis se ipsum et dictos venditores et dictum capitulum et conventum et eorum bona mobilia et immobilia presentia et futura. Pro qua vero venditione et omnibus et singulis suprascrìptis dictus sindicus et procuratur, procuratorio et sindicatus nomine quo supra, fuit confessus et contentus habuisse et recepisse nomine pretii a dicta domina Lapina emtrice libras quingentas bonorum florenorum parvorum, de quibus vocavit, nomine quo supra, bene pagatum tacitum et contentum. Renuntians (...).
(S.T.) Ego Carus Germie de Legri civis florentinus, imperiali autoritate notarius publicus, predicta omnia coram me acta et rogata publice scripsi singnoque meo solito roboravi.
[1] Accorsio di Ghinuccio Bonfantini da Firenze OFM, inquisitore 1326-1329: Piana 75, 506a; Biscaro, Inquisitori ed eretici 266-87. Testamento del pistoiese Bartolomeo di Federigo di Riccardino, «in claustro fratrum Minorum» di Pistoia 15.III.1288, testi i frati Minori: «fr. Gricho de Pistorio, fr. Iacopo Orlandini de Pistorio, fr. Lucha de Prato, fr. Giovacchino de Piombino, fr. Primerano de Cortona, fr. Accurso de Florencia, fr. Bonaguida de Burgo Sancti Floris et fr. Iacopo de Pistorio» (Arch. di Stato di Pistoía, S. Iacopo 33, f. 86r).
[2] Glossa ordin. in Clementinae V, 3, 3, voce Secta: «Secta scribitur per c et non per p et dicitur a seco secas, alii quod a sequor sequeris, et est proprie habitus animorum et propositum in malo circa falsam disciplinam; inde tales dicuntur secti idest separati et divisi ab unitate fidei et ecclesiae» (Liber sextus e Clententinae una cum glossis, ed. Roma 1584, 191b). Uguccione da Pisa [† 1210], Derivationes II, 1067 & 16-17: «Item a seco hec secta -e, propositum in malo circa aliquam disciplinam, ut secta hereticorum, quia secti sunt et divisi ab unitate fidei. Secta etiam accipitur et in bono, scilicet sententia philosophorum, et tunc derivatur a sequor -ris, quia sequenda est et tenenda, ut 'secta apostolorum', 'secta prophetarum'. Quod autem dicitur secta quasi seguendo tenenda vel sequenda tenendo, ethimologia est et non compositio. Quidam etiam dicunt 'secta in malo a seguendo: est secta habitus animorum et institutum vel propositum in malo circa aliquam disciplinam quam tenendo sequuntur longe alia in religionis cultu opinantes quam ceteri', sed prevalet quod prediximus». Ma il grafema septa si rifaceva a sepio: «Septum -ti a sepio -pis dicitur ambitus, locus circumclusus. Unde intra “septum templi” id est intra ambitum vel clausuram» (Guglielmo il Bretone, Expositiones vocabulorum biblie [1250-70], ed. L.W. e B.A. Daly, Padova 1975, 710); Uguccione, Derivationes II, 1079, voce "Sepio".
[3] Il notaio Giovanni di Bongia appare già nel 1298: «ser Iohannes Bongie notarius dicti populi [scil. Sancti Iacobi inter Foveas]» (ASF, Notar. antecos. 19164 (già S 733), c. 68r: 31.V.1298); a lungo notaio dell'ufficio inquisitoriale di Firenze: Arch. Segr. Vaticano, Collettorie 249 (anni 1317-22), 250 (1322-29) e 251 (1332-34); cf. Biscaro, Inquisitori ed eretici, passim.
[4] Bernardo di Ricco OFM: ASV, Collectorie 250, f. 113r: «<1327>. Item dedit et solvit pro panno habitus fr. Bernardi sotii inquisitoris florenum auri 1, s. 26, d. 10». Presente in atto capitolare dei frati di Santa Croce del 21.VIII.1347: «fr. Bernardus Ricchi» (R. Piattoli, «Archivio storico italiano»» 127 (1969) 106). Da tener distinto dal contemporaneo fr. Bernardo dei Riccomanni O.F.M., figlio di Lapo di Ricco dei Riccomanni e di Tana di Alighiero sorella di Dante, presente anch'egli nel medesimo atto (ib. pp. 98-99), che nei decenni 1330 e 1340 verga molte note di possesso sui codici di S. Croce (Davis, The early collection, 408-09).
[5] Manovello di Iacopo, domestico a servizio dell'inquisitore, ricorre con frequenza in ASV, Collectorie 249 e 250; un solo testo: «Item die XXVI iulii <1322> Manovello Iacobi familiari inquisitoris pro salario suo, et solutum est sibi usque ad kalendas iulii proximi preteriti flor. auri VIII, s. XVII » (Collectorie 249, f. 69r).
[6]
Giovanni di ser Neri d’Orlando da Firenze OP, religioso dal 1310 al 1341 (Cr SMN n° 304). San Lorenzo a Gabbiano nel piviere di San Piero a Sieve.
