precedente successiva

2. La Cronica

Pisa, Biblioteca Cateriniana 78. Membr., 220 x 158, ff. 40. Due fogli di guardia cartacei che fanno corpo con la legatura ottocentesca dagli assi coperti in pelle. Foliazione originale in numerali arabi (con qualche ritocco tardivo?). Grafie e confezione tardo Tre e primo Quattrocento. Cronica conventus antiqua Sancte Katerine de Pisis: così l'iscrizione-incipit di f. 1r (ignoro la riformulazione ottocentesca sul foglio anteriore di guardia Chronica conventus antiqua S. Catharinae Pis.), in textura libraria, modulo grande e intento solenne, angolature acutizzate, medesima mano che verga i capilettera. Diversa ma coeva a quelle che scrivono il testo, senz'ambizioni calligrafiche, a una sola colonna, numero irregolare di righe 25-30 ca.; a 32-35 righe pressate la continuazione delle carte finali. Cf. AA. VV., Libraria nostra communis, Pisa 1994, 40.

Fascicolazione: I4 (= ff. 1-8), II4 (9-16), III4 (17-24) con primo foglio del fascicolo laceratosi alla piega (dunque f. 17 e f. 24 disciolti), IV4 (25-32) con primo foglio semilacero alla piega (così al controllo, giugno 1996), V4 (33-40). Regolari parole di richiamo in calce ai fascicoli, ff. 8v, 16v, 24v, di mano del primo copista; quelle degli ultimi due, 32v fr. Bartholomeus, 40v vitę volavit, di mano posteriore, tardoquattrocentesca. Dunque allo stato cinque quaternioni perfetti e integri («consta di otto quaderni», in Barsotti, I manoscritti 212). Membrana mediocre, rifilatura irregolare, lavorazione irrifinita. In talune carte inchiostro evanito; sciolgo i dubbi di lettura a occhio nudo con l'ausilio della lampada di Wood. Nessun elemento decorativo, salvo il vistoso capolettera F di Frater incipit delle registrazioni. 

Esemplare di "libro povero", messo su a risparmio, stretto ai bisogni domestici. Almeno taluni fogli sono di recupero, là dove tradiscono palinsesto ai raggi ultravioletti. Ad esempio f. 11v marg. inf. destro, visibili 4 righe; f. 35v marg. inf., 3 righe, frammenti leggibili de podio civit. … pro helemosina… xx lib. d.; scrittura minuscola documentaria, posizione di lettura dopo rotazione del libro di 180°.

Testo interrotto ex abrupto a fine carta 40v, ultima del quaternione quinto, scritta integralmente, sulla biografia Cr Ps n° 275 Frater Andreas de Boncontibus. Notizia arrivata pressoché alla chiusa, come vuole il modello dell'elogio e il brano estremo: Ultimo stetit aliquanto tempore cum archiepiscopo <***>liensi, et propter suam scientiam et probitatem fuit sibi provisum peroptime usque ad terminum sue | <vite. Volavit…>. Le parole vitę volavit sono il richiamo in calce a f. 40v integrate da mano posteriore (si noti il dittongo recuperato alla cediglia), destinate ad aprire l'inesistente f. 41r. Interruzione agli anni in corso 1409-10 sotto la penna di cronista a lavoro nel 1411. Mutilo d'un foglio, se non d'un fascicolo. Non necessariamente tutto scritto, però, come si argomenterà a suo luogo.

|1r| Incipit cronica conventus antiqua 
Sancte Katerine
[23] de Pisis ordinis Predicatorum[24] 

Prologus[25]. Interoga generationem pristinam et diligenter investiga patrum memoriam. Verba ista sunt Iob 8° capitulo [Iob 8,8].

Quamvis nulla sit cura iustis de caduca temporali memoria cum sint in eterna secundum divina promissa  -  etenim «erunt iusti in memoria eterna» prout in Psalmo [111,7] clarius est expressum  -  ubi de reprobis e contra depromatur, quia[29] «periit eorum memoria cum sonitu» [Ps. 9,7] , est tamen nobis in via militantibus primo delectabile, secundo utile, tertio[31] honestum et iustum[32] precedentium patrum investigare memorias, prout Spiritus sanctus in verbo Iob allegare consulere et mandare proponit.

Primo equidem delectabile nobis fore probatur pro eo quod ea que secuntur ex nobiliori principio nobiliora merito iudicantur[33]; artificiata quidem minus sunt nobiliora naturalibus entibus[34], quoniam natura habet nobilissimum principium, scilicet Deum, artificialia vero habent[35] pro sua causa et exordio a qua derivantur naturam, in qua tamquam in speculo contuentur. Hoc est quod Aristotiles in 2° Rethoricorum[36] docet quod nobiles viri tanto se extimant |1v| clariores[37] quanto progenitores habuerunt digniores et probos. Unde Virgilius, laudes Octaviani more amplificans poetarum[38], ab Enea ipsum et suos originem[39] habuisse describit[40].

Secundo. Utile etiam atque conferens comperietur certum prosequi facta priorum merito recolenda, ex hoc quidem quia magis movent exempla quam verba, ut concitemur ad illa opera virtuosa «que habentes faciumt bonos»[41]. Sic narrat Valerius libro 2°: romani[43] senes in cenis canebant sonando gesta et acta maiorum ut ad paria et maiora iuvenes concitarent[44]. Et si parum tibi videtur exemplum eorum qui pro temporalibus laborabant, legenda sunt facta nostrorum. Audiamus Mathathiam primi[45] Machab. 2°: «Mementote, inquid[46], operum patrum que fecerunt in generationibus suis et accipietis gloriam magnam et nomem eternum»[47]. Et ibidem Abraam Ioseph Finees Iesum[48] Caleph David Helyam Danielem Açariam Ananiam Misael et alios nominat ut filios impelleret ad virtutes[49].

Tertio. Equum et iustum esse decernimus recolere[50] cum laudibus facta priorum memoratu digna[51], quia iustitia exigit ut quod suum est unicuique tribuatur[52]. Virtuti vero, idest hominibus virtuosis, cum[53] nichil reddi melius possit et maius honore, ut Sapiens manifestat[54], debitum est hiis qui virtuose et in finem usque durantes duxerunt in bonum dies suos, honorem demus, ipsorum memorias recolendo «quorum memoria in benedictione est» [Eccli. 45,1]. Et ut securius hoc agamus, attendamus ad promissa domini Salvatoris discipulis largo sinu conferta: «Gaudete, inquid, quia nomina vestra scripta sunt in celis» [Luc. 10,20]. Sic et nos, quod possumus id agamus ut nomina eorum scribamus in terra «quorum nomina |2r| de libro vite in perpetuum non delentur» [Apoc. 3, 5, leggermente adattato]. Eodem modo beatus presbiter Ieronimus nomina et facta virorum[58] scripsit illustrium; quem est Gennadius ad scribendos[59] alios ymitatus[60].

Quapropter ego frater Dominicus de Peccioli, humilis sacre theologie magister[61], nomina et facta probata et proba fratrum istius pisani[62] conventus scribere et notare curavi, ut hiis qui succedent et delectabile sit audire eorum nobile fundamentum et utile prosequendo et[63] in talibus secundum modulum se viriliter[64] exercitando et debitum exsolvendo; que primo a fr. Bartholomeo de Sancto Concordio breviter eius manu scripta cognovi, deinde a fr. Ugolino ser Novi, qui scripsit post[65] dictum fratrem B(artholomeum) succedentes[66] stilo latiori. Notabiles ergo fratres quos ego visu conspexi nominabo cum laudibus dignis[67]. Quedam etiam ad patres scriptos[68] addendo commendanda que in cronicis et in actis capitulorum legi de ipsis, que illis[69] scribere cure non fuit.

Quod hoc ordine prosequar, Domino concedente. Primo de dignitate conventus pisani antiqua.

Primo de predicationibus. In capitulo Urbeveteri 1250: Volumus quod ad predicationes sollepnes, sicut Rome[70] Florentie et Pisis, non mictantur nisi famosi[71] fratres[72].

Secundo de lectionibus. Rome in Sancta Sabina 1287 ordinatur quod nullus lector legat nisi unam lectionem in die, exceptis pisano et neapolitano, qui possint legere duas, unam de textu biblie aliam de Sententiis, et quod nullus bachalarius sedeat in cathedra lectorum nisi pisanus et neapolitanus[73].

Tertio de provisionibus. In capitulo Sen(is) 1251 quod fratribus  aretinis provideat conventus pisanus in 3 tunicis, florentinus in tribus, senensis in 3 et lucanus in 2[74].

Item in capitulo Ananie 1265 pro studentibus parisinis[75] et pro debitis provincie soli pisano conventui fuit iniunctum ut xxvj solidos turonensium daret[76].

|2v| Primus igitur frater pisani conventus et etiam Romane provincie fuit fr. Uguiccio Sardus…


precedente successiva