La continuazione della Cronica fratrum perugina - quella quattrocentesca, incorporata dalla ripresa del secolo successivo, e dunque da studiare assieme - presenta l'interesse di cogliere il comportamento di cronisti tra loro molto distanti di fronte al medesimo genere di libro. Di cogliere continuità e innovazioni nel modello mentale che della cronaca conventuale i frati si erano fatti, nel redigerla come nel farne uso; specchio prossimo del modello mentale che la comunità religiosa elabora di se stessa. Genere letterario di libro conventuale inaugurato nei suoi propositi di base dalla Cronica fratrum del convento fiorentino SMN (1280), e ripresa - non pedissequamente, bisogna dire - dalla nostra perugina (1327-31), e successivamente da quelle orvietana (1346-48) pisana (fine '300) e senese (1403).
Sulla continuazione quattro-cinquecentesca della cronaca perugina si è ancora correntemente debitori di quanto trasmesso dagli Annali di San Domenico di Perugia (1577-78 ca.) del perugino Timoteo di Nicolò Bottoni (nato nel 1531, professo domenicano dal 1552, deceduto nel 1591), e da Pio Tommaso Masetti (1864). Leggiamoli.
Bottoni, Annali II, ad a. 1460: «F. Giuliano d'Agnolo Perugino, fu Bacigliere et Priore d'Agobbio, di Rieti et di questo Convento, fu anco buon Predicatore, et visse circa questi tempi. Fu trovata una poleza [= polizza, dal mediolatino polixa] di sua mano, dov'era mentione degli infrascritti frati figliuoli di questo Convento, cioè F. Girolamo Merciari…» ecc. con lista fino a Ercolano Perugino; II, ad a. 1462: «F. Giuliano d'Agnolo Perugino Baciglieri morì circa questi tempi. Fu Priore di Rieti et d'Agobbio».
Timoteo di Nicolò Bottoni: n. 1531, professo OP 1552, † 1591; «e questo intervenne anco a me l'anno 1552 quando feci professione in mano di F. Vincenzo Hercolani mio zio» (Bottoni, Annali II, ad a. 1463). V.I. Comparato, Bottoni Timoteo, DBI 13 (1971) 487-88. MD 21 (1990) 269-72, 583a.
Masetti, Monumenta I, 409 «unus P(ater) Dominicus Balleonus circa an. 1533 nonnulla de eo <scil. Bartholomaeo de Acerbis OP † 1423> tradit, quae ex quodam vetustiori Chronico Fr. Juliani Angeli (qui an. 1459 scribebat) desumpsisse ait»; I, 434 «a Fr. Dom. Balleonio scripto circiter an. 1540»; II, 38n «scribebat enim <P. Balleonus> an. 1530».
Troppo poco e in parte inesatto, per chi, non necessariamente in cerca di notizie su questi o quegli, volesse ricostruire tappe e ragioni della memoria conventuale affidata alla cronaca di casa.
«Postquam per centum et plures annos hęc intermissa est chronica…, visum est mihi fratri Dominico quondam Francisci Ballioni de Perusio …». «Qui sequuntur, hos inveni in quadam brevi notula manu cuiusdam fratris Iuliani de Perusio…, qui fuit circa annum 1459…». La continuazione di Giuliano d'Angelo da Perugia († 1480 ca.) la possiamo leggere soltanto nella tradizione di Domenico di Francesco dei Baglioni († 1568). Rileggiamone allora il nucleo centrale per poterne stabilire tempi e qualità di lavoro.
Cr Pg ff. 60r ss. La numerazione seriale dei frati commemorati dalla Cronica è mia. Il medesimo numero identificativo sarà in seguito usato nei rimandi. Il vero attacco della continuazione di Domenico dei Baglioni va considerato «Postquam per centum et plures annos…» di f. 60v. Il primo capoverso «Tempore quo… alia non habemus» è stato inserito, anch'esso dalla mano di Domenico, a metà f. 60r là dove s'interrompe la cronaca trecentesca: per non lasciar in bianco la metà inferiore della carta? per stabilire il riallaccio "fisico" tra l'antica cronaca interrotta e l'attuale ripresa? La notizia su Bartolomeo di Pietro ricorre sotto il n° 22.
* * *
|60r| Tempore quo intermissa est hęc chronica fratrum (ut infra dicetur) floruit vir ille summe laudandus frater Bartholomeus Petri Perusinus qui mirabilem fenestram vitream nostrę ecclesię construxit, ut clare patet ex literis in calce fenestrę positis. De hoc ingenioso viro alia non habemus.
|60v| Postquam per centum et plures annos hęc intermissa est chronica de glorioso obitu fratrum conventus Sancti Dominici de Perusio vel viventium neglectu vel oblivione seu negligentia vel quia libellus iste ad tempus latuerit, quare et studiosos animos ad hoc opus prosequendum excitare nequivit, visum est mihi fratri Dominico quondam Francisci Ballionii de Perusio, dicti perusini conventus originali filio, pium opus (quo in dominicęo agro laborantium memoria non omnino apud homines deperit) Deo duce pro viribus innovare. Unde et in posterum laudabilis hic mos non intermittatur, et hinc quoque patere possit quot quantosque illuxtres viros ęqua laude ac memoria de hominum corde ceca subtraxerit oblivio centenario illo, quando mihi, septimum adhuc agenti luxtrum, videre (non sine ingenti animi dolore) datum est nunc usque tot celebres decessisse viros quorum presentia et virtutibus non modo conventus hic noster sed et religio tota instar fulgentissimi resplenduit syderis; licet et paucos alios appositurus sim quos tamen non vidi, sed vel seniorum manifestavit notitia vel hinc inde legendo ex aliorum scriptis (ut dicetur) extraxi. Quo in opere omnes pios monitos velim lectores me conscientia teste et Deo ipso nil fictum falsumve appositurum vel scripturum sed veraci stilo cepta prosequturum. Labori aspiret Deus.
1. |61r| Frater Vincentius cognomento Abbas, perusinus , pater ven(erabilis) dicti conventus. Fuit circa annum Domini 1457.
Hunc et septem alios sequentes repperi in quodam libro provincię Romanę27.
2. Frater Matheus de Perusio , et hunc repperi assignatum in organistam in quibusdam conventibus.
3. Frater Dominicus Nicolai de Perusia28, et hunc inveni assignatum Fulginei in confessorem monialium. 1457.
4. Frater Silvester de Perusio sub eodem tempore.
5. Frater Sthephanus de Perusio in eodem libro inventus fuit vicarius in conventu rheatino et urbevetano, et monialium confessor ibidem. Extitit et vicarius Romane provincie. Sub eodem anno 1457.
6. Frater Marcus Perusinus, et ipse sub eodem tempore fuit prior in conventu fulginensi.
7. Frater Ugolinus de Perusia.
8. Frater Benedictus de Perusia , etiam iste fuit assignatus in organistam sub eisdem temporibus.
9. Magister Balthasar Gulielmi de Perusia, etiam ipse fuit circa hęc tempora; patet ex quodam libro memoriali librarię conventus nostri ubi videlicet notantur libri fratribus accomodati, folio 31. Vixit circa Domini annum 145929.
Qui sequntur, hos inveni in quadam brevi notula manu cuiusdam fratris Iuliani de Perusio de quo infra, et fuerunt circa predictos annos vel circa, nam dictus frater Iulianus, qui fuit circa annum 1459, fatetur se eos cognovisse et suo tempore extitisse et sunt infrascripti, quorum facta ipse breviter perstrinxit.
10. |61v| Frater Bartholomeus de Acerbis de Perusia, antiquus pater et venerabilis, predicator gratissimus et doctus et vir devotissimus, qui quanti fuerit meriti vel ex hoc claret quod fuit Romanę huius nostrę provincię prior provincialis per septem annos, propter scisma autem (ut dictus frater Iulianus refert) cepit eius provincialatus sub anno 1404. Dicitur et edidisse librum de civilitatibus et urbanis suę patrię moribus, eo quod erat de honorata familia. Nec plura de reverendo hoc patre ad nos devenere.
11. Frater Hieronymus de Merciariis de Perusia, pater venerabilis et optimę religionis reputationis et litteraturę.
12. Frater Marianus de Perusio, vir bonę conscientię et exemplaris30 vitę, qui et pro suo conventu non nullos passus est labores.
13. Frater Hieronymus dictus Ciamberlanus, et ipse conventui valde utilis fuit.
14. Frater Ioannes de Hyspello castro perusino, fuit bonus cantor.
15. Magister Venantius . .31 Perusinus, fuit vir magne prudentię et optimę conscientię.
16. Magister Lucas Iuliani de Perusio, eruditissimus vir ac perspicuę famę. Dicitur composuisse opus solemne. Huius pecunia post mortem inventa empta fuere paramenta aurea pretio ducat(orum) aur(i) 264.
17. |62r| Magister Paulus de Perusio, homo notabilis et optimę scientię et exemplaris vitę fuit. De hoc non clarum est an sit ille alius magister Paulus de quo infra; tamen videtur quod alius fuerit, nam alter (ut dicetur) fuit de Passignano et multis annis post istum.
18. Frater Baptista dictus del Cioso, extitit bonus predicator et optimi consilii vir.
19. Frater Nicolaus Galeotti de Perusia, fuit vitę venerabilis et sufficiens religiosus.
20. Frater Dominicus de Preggio, castro perusino, et ipse pater optimus fuit.
21. Frater Iacobus Angelerii de Perusio, antiqus pater et doctus et bonus predicator habitus fuit32.
22. Frater Bartholomeus Petri de Perusio, hic vir ingeniosus composuit vitream fenestram magnam nostrę ecclesię, ut etiam patet ex literis in dicta fenestra.
23. Frater Petrus Evangelistę de Perusio, bonus et utilis frater, fuit supprior in conventu nostro. Hic dum Romam peteret pro negociis conventus in itinere obiit.
24. Frater Thomas dictus de la Liberata, et ipse pater optimus fuit.
25. Frater Thomas Sancti Angeli Cellis, suburbii perusini, bonus scriptor dicitur fuisse.
26. Frater Petrus Cianus de Perusio, bonus predicator.
27. Frater Thomas de Agello, bonus et exemplaris pater.
28. |62v| Frater Iordanus Carlocti de Perusia, qui fuit sufficiens pater.
29. Frater Nicolaus dictus de la Ferruccia, qui fuit studii biblicus.
30. Frater Matheus, frater prędicti Nicolai, hic etiam fuit sufficiens frater.
31. Frater Dominicus de Perusio, bonus prędicator.
32. Frater Marcus Perusinus, multum utilis et proficuus conventui, et gratus ac facundus predicator.
33. Frater Bartholomeus de Castro Leonis.
34. Frater Matheus Iuliani, pater et frater conventui nostro valde utilis.
35. Frater Antonius de Lacu, frater bonus ac doctus.
36. Frater Herculanus Perusinus, fuit bonus cantor et virtuosus frater.
37. Frater Iulianus Angeli de Perusio, cuius mentio facta est, qui in parva schedula33 notavit prędictos fratres 27, qui oblivioni traditi fuissent ex maiori parte nisi illius succurrisset pietas et studium. Hic venerabilis pater sacrę theologię baccalarius fuit, et prior in conventu nostro, eugubino ac rheatino, et bonus predicator. Vixit circa annos Domini 1459.
38. Frater Angelinus de Perusio. Quo tempore extiterit incertum est, sed hic reliquit conventui ex parte potere Papiani.
39. |63r| Magister Leonardus de Mansuetis de Perusia, vir cuius memoria non facile e mentibus hominum excidat ut pote per omnia clarus. Hic non multum pręcessit tempora nostra, et pręclara eius facta adhuc recentia sunt apud quam plurimos, ex quorum relatu et quibusdam scripturis non nulla de rev.do hoc patre scripturi fideliter sumus, licet omnis laus tanto viro sit inferior. Hic itaque quanta scientia et prudentia preditus fuerit et quanto sit dignus honore ex hoc clare liquet quod non modo Romanam provinciam gloriose rexit, existens in ea provincialis prior <1443-50>, ut ex chronicis patet huius provincię, sed ex sua eximia scientia et virtutibus magister sacri palatii fuit … |63v|… Quievit Romę, humatus in conventu Minervę 148134.
40. |64r| Frater Nicolaus Silvestri de Perusio, nec ipse ante nos multum fuit, non tamen plura de eo audivimus nisi quia bonus pater extitit.
41. Frater Angelus de Perusio, venerabilis pater et optimus religiosus, confessor fuit fęlicis memorię beatę Columbę virginis rheatinę per plures annos. Nec plura de hoc viro seniorum memoria tradidit.
42. Magister Paulus de Passignano, castro perusino. Ultra litterarum dotes fuit, ut aliorum relatione cognovi, idoneus verbi Dei et gratus predicator… Iste pecuniis sua industria partis et ab ordine sibi concessis cellam Sancti Pauli inferioris dormitorii35 ex parte erexit. Quievit modicum post annos 1500.
43. Frater Reginaldus natione perusinus licet ex patre theutonico. Hunc aiunt fuisse optimę conversationis, quique in pingendi arte clarus evasurus fuisset nisi immatura morte sublatus fuisset. Extant picturę quas vidimus, optimum iuvenis ingenium prę se ferentes. Pestilentia interiit paulo postquam sacerdotio est dignus habitus.
Omnes qui sequntur propriis vidi oculis et cognovi et vita functi sunt, quorum egregie acta fideliter scribam.
44. |64v| Ad miserabilem tandem nostram deveniamus ętatem, tot illuxtrium virorum cladibus respersam, sitque initium doloris et memorię amarissimę frater Hieronymus Marci Perusinus, quem inexorabilis rapuit mors xxviij annum agentem in conventu hoc nostro perusino cum bacchalariatus officio gloriosissime fungeretur. Fuit enim vir iste ingenii acerrimi et in speculabilibus acutissimi, cui et ipse solertiam ac exertitium addidit, ut testimonio clarissimorum virorum mirabilis haberetur. Nullius pene liberalis aut alterius artis nescius. Nec mirum quando discipulus fuit rarissimi viri mag. Valentini (de quo infra dicetur)… |65r|… Obiit anno salutis 151136 die septembris prima, receptis omnibus ecclesię sacramentis, ut erat vitę religiosissime et a puero inter vitę regularis viros conversatus in congregatione Lombardię.
45. Frater Simon Nicolai Perusinus. Fuit sacerdos sufficiens et bonus cantor ac gratę conversationis. Obiit circa idem tempus in partibus Grecię. Nec plura de fratre hoc novisse potui quia puer ipsum novi in nostro conventu.
46. Frater Marianus de Perusio sacerdos et ipse fuit, non multę tamen litteraturę. Fuit vir gratę urbanitatis. Nec huius notitiam satis habere potui; Callii enim morabatur, valde ibidem amatus a pluribus, unde et ibidem diem vidit extremam circa idem tempus vel parum post.
47. Magister Iohannes licet de Vixo fuit tamen filius huius conventus. Fuit, ut aiunt, in hoc nostro conventu prior et Piperni, ubi et vita functus est. Hunc etiam puer novi nec multa de eo audire potui. Quievit circa idem tempus.
48. |65v| Frater Andreas de insula laci nostri perusini, vir vitę simplicissimę et valde devotus existimatus ab omnibus, unde et diu confessor fuit fęlicis memorię beatę Columbę de Rheatę… Sed licet iudicia Dei abyssus multa, tamen ex defectu cerebri, ut pote valde senis, accidisse que fecit existimatum est, et rationi consonum. Quod enim vitę semper probatę extiterit ab omnibus fertur. Obiit Perusii anno 1513.
49. Frater Herculanus de insula Pulvensi etiam laci nostri… Obiit et ipse circa eadem tempora, Romę tamen in domo quadam.
Omnes supradictos puer novi nec plura de his habeo.
50. Frater Iohannes Baptista Vincentii Masci de Perusio. In novitiatu socius meus, non longe ab his temporibus obdormivit in Domino Pisauri, dum in congregatione Lombardię versaretur literis et prędicationibus et bonis moribus insudans. Iuvenis enim mortuus est, licet sacerdos satis idoneus.
51. |66r| Frater Vincentius ser Angeli de Perusio. Pater bonę reputationis et conventui utilis in multis, hic extitit sacrista maior satis diligens et supprior in conventu nostro ac sacrę theologię baccalarius… Obiit in conventu nostro perusino die 27 (?)37 anno Domini vero 1514 receptis omnibus ecclesię sacramentis, et appositus est cum patribus suis. (…)
27 Quanto stampato corsivo, è sottolineato nell'orginale; e così intendi anche in seguito.
28 Si alternano indifferentemente i generi «de Perusio» e «de Perusia».
29 Quest'ultimo item, tutto dovuto a Domenico dei Baglioni, aggiunto nel margine destro. Cf. Kaeppeli, Inventari 16 n. 1.
30 exemplaris corr. ex examplaris
31 Spazio lasciato in bianco nell'originale. Bottoni integra in soprarrigo con segno di richiamo: «Huguccionis de Merciariis».
32 Altra mano (del Bottoni?) aggiunge «obiit circa 1452».
33 schedula] schedula(m) scr.
34 8 di 1481 riscritto
35 La stessa mano aggiunge sul margine destro, in modulo più piccolo: «hec cella modo dicitur D. Benedicti papę». Ordine delle celle allo stato del 1430, ASPg, Inventaria ff. 30r-31v: celle del dormitorio superiore denominate con lettere alfabetiche A, B, C…, T, U, X, V, Ç; del dormitorio antico; del dormitorio inferiore, denominate con nomi di santi.