I
- Pisa 1388: sermo licentiePisa, autunno 1388. Simone da Cascina OP: «Sermo licentie quam dedi magistro Venture de Mevania et magistro Bartholomeo Tebaldi ordinis Predicatorum in pisana ecclesia katedrali» (BAV, Barb. lat. 710, ff. 103va-104rb). Ed. incompleta T. Käppeli, AFP 12 (1942) 235-37. Qui di seguito la parte del sermone su cui l’editore ha operato le omissioni (dal paragrafo «Dixi quod secundo animus fantasiatur» a fine sermone: AFP 1942, 236-37), comprendente secondo e terzo membro della partizione principale.
|103vb| Dixi quod secundo animus fantasiatur generosam acquisitionem donatorum ex multo conamine ubi laboraverunt; ideo dicitur "benedictionem". Equidem, examinati, quia laborastis cum multo conamine ad percipiendum scientiamm, ut patuit in primo membro, ideo vobis generosa dona dabuntur. Habebitis namque in licentia pro dono benedictionem, benedictionem inquam Iacob, Gen. xxvij [,28-29]; nam in pinguedine gratifere mentis et in habundantia virtutum omnium erit benedictio vestra; servientque vobis fratres vestri et incurvabuntur filii matris vestre, idest vestre religionis. Habebitis benedictionem Balaham qua benedixit filios Israel, Num. xxiij et xxiiij [,9]; nam qui benedixerit vobis, erit et ille benedictus. Habebitis benedictionem Moysi si obedieritis mandatis domini Dei vestri, Deut. xj. Quod mandatum videtur esse non ascondere thesaurum scientie sed aliis propalare. Percipietis benedictionem Davit quam attulit Abigail, I Reg. xxv [,27]; afferens namque exenia dixit: «Suscipe benedictionem hanc quam attulit ancilla tua tibi domino meo», benedictionem appellans exenia. Sic afferentur vobis exenia tam spiritualia quam terrena. Percipietis benedictionem Obededon, in cuius domo │104ra│ mansit archa Domini tribus mensibus, ut habetur Paralip. xiij [,14]; sicut enim «Dominus benedixit domui eius et omnibus que habebat», sic vobis benedicet qui theologie sanctissimam archam mensibus et annis fertis. Eritis admodo in valle benedictionis, ut habetur II Paralip. xx [,26], quoniam in valle laboris et humilitatis studendo divinam scientiam benedixistis Domino. Dabitur vobis benedictio quam Raphael angelus dedit Tobie dicens «In tertia nocte benedictionem consequeris», Tobie vj [,21]. Equidem accipietis in coniugem theologiam divinam. Nec in prima nocte, idest legendo in ea, nec in secunda nocte idest conferendo cum aliis, sed in tertia nocte, componendo et compilando de ea, benedictionem vestrum quilibet consequetur. Confidite, examinati, quia vobis «benedictionem dabit legislator», Ps. lxxxiij [,8], quia in lege Domini meditati estis die ac nocte. Mictet super vos benedictionem sponsa vestra dulcissima, sacratissima, scilicet theologia, quam nunc in licentia desponsabitis et in aula vobiscum ducetis. Et «benedictio illius quasi fluvius inundabit», Eccli. [39, 27]. Cum qua benedictione largietur coronam septem stellas idest septem scientias continentem; nam ad nutum theologie omnes scientie ancillantur, ut asserit Hugo libro suo primo De sacramentis parte prima, ita dicens: «Divina scriptura non tantum in materia sed in modo tractandi, in subtilitate ac profunditate ceteras scripturas precellit, cum in ceteris scripturis sole voces sgnificent, in hac autem non sole voces sed etiam res significative sunt»[1]. Nam in sensu ystorico necessaria est vocum cognitio, sed in sensu allegorico et tropologico necessaria est rerum cognitio. Cognitio autem vocum consideratur in pronuntiatione, que pertinet ad gramaticam, significatione que pertinet ad loycam, et pronuntiatione simul et significatione que ad rethoricam. Cognitio autem rerum circa duo versatur, circa formam et naturam. Forma est in exteriori dispositione, natura in interiori qualitate. Forma autem consideratur numero, ad quam pertinet arismetrica, proportione ad quam musica, dimensione ad quam geometria, motu ad quem astronomia. Ad interiorem vero naturam rerum, philosophya spectat. Ex quo constat quod omnes artes, divine sapientie famulantur. Nam sensui ystoriographo famulantur tres scientie, gramatica loyca et rethorica; allegorico et tropologico alie famulantur. Sic igitur vestra sponsa pro benedictione dabit coronam septem stellarum idest scientiarum, quasi septem candelabrorum mentes illustrantium et quasi septem tubarum vociferantium taliter quod septimo strepitu muri Ierico, idest ignorantium vel hereticorum, corruent super terram. Dabit etiam coronam septem virtutum cum septem gratiis flaminis et perfectionis donorum. Recte ergo animus in secundo membro fantasiabatur generosam acquisitionem donatorum ex multo conamine ubi laboraverunt, quia dicit "benedictionem". Et hoc de secundo.
│104rb│ Dixi quod animus fantasiatur tertio rigorosam iurisdictionem meritorum in ornatu anime ubi splendidi erunt, ideo dicitur "hereditate possideatis". Equidem, licentiandi noviter, per merita vestra habebitis in licentia rigorosam iurisdictionem in ornatu anime. Nam hereditate iuridica possidebitis in anima habitum sacratissime theologie, quem in catedra et in omnibus locis poteritis effundere aliis, et in vobis ut hereditas perpetua permanebit. Pretiositatem vero et excellentiam tanti habitus possumus comprehendere quoad tria, scilicet quoad patriam unde mictitur, quoad materiam ex qua conficitur et quoad formam que nobis traditur.
Patria originis de qua nobis mictitur habitus huius scientie non est de inferis, unde feda turpia deformia derivantur, sed de supernis et altissimis, ubi nonnisi mundissima pulcerrima et amena reperiuntur, unde non procedunt nisi decore pollentia et omnium oculis gratiosa. De hac patria nobis mictitur habitus sacratissime facultatis; propterea Salvator, Luc. 22 [=24, 49], dicit «Sedete in civitate donec induamini virtute ex alto». Sedete, inquit; nam cupientes acquirere habitum, habent sedere per mentis quietationem et sedari a tumultibus passionum.
Materia de qua sacratissima theologia conficitur est subtilissima et profunda, pulcerrima et iocunda. Dicitur enim theologia, teste beato Agustino[2] li(br)o pro deci(?) capitulo primo, ratio vel sermo de Deo. Que materia quam sit alta subtilis et profunda, ipsa Sapientia innuit, Prov. 8 [,5-6], dicens «Anima<d>vertite et audite quoniam de rebus magnis locutura sum». Forma vel modus sub quo nobis traditur hec scriptura est sub ornamentis rethoricis, sub connexionibus dyaleticis, sub tropis et scematibus gramaticis. De ornamentis rectoricis dicit Agustinus libro 4° De doctrina christiana capitulo 6: «Possem quidem, si vacaret, omnes virtutes et ornamenta eloquentie, de quibus inflantur isti qui linguam suam nostrorum auctorum lingue non magnitudine sed tumore preponunt, ostendere in istorum sacris literis». De connectionibus dyaleticis loquitur Ieronimus in epistola ad Paulinum capitulo 7 dicens: «Iob, exemplar patientie, omnes leges dyaletice, propositione assumptione confirmatione conclusione determinatione, determinat»[3]. De tropis autem et scematibus gramaticis dicit Agustinus libro 3° De doctrina christiana capitulo 29: «Sciant licterati modis omnibus loqutionum, quos gramatici greco nomine tropos vocant, auctores nostros usos fuisse, et multiplicius et studiosius quam possunt extimare vel credere qui nesciunt eos».
Ex hiis studiosus auditor comprehendit quod habendo in licentia iurisdictionem hereditariam habitus theologie sacratissime habebitis pretiosum thesaurum in animabus vestris splendidum; et exterius effusum luminosissimis radiis resplendebit. Quam ob rem preparetis vos ad recipiendam licentiam. Attamen antequam dem, stantes recti et ponentes manum ad pectus iurabitis primo. Et sequntur iuramenta posita superius in sermone prime licentie. Modo genuflectatis humiliter et discooperiatis capita vestra. «Ad laudem igitur et gloriam», et sequitur forma licentie posita post iuramenta[4]. Amen.
Pisa, autunno 1388. Simone da Cascina OP: «Vesperie quas feci in conventu pisano pro magistro Bartholomeo Tebaldi qui legit ibi pro forma» (BAV, Barb. lat. 710, ff. 105va-106vb). Ed. incompleta T. Käppeli, AFP 12 (1942) 241-45. Qui di seguito la parte del sermone vesperiale su cui l’editore ha operato le omissioni, dal luogo della prima omissione (dopo «brachas vel serrabulas gerere…»: AFP 1942, 244 in connessione con nota 170) a fine sermone; costituisce il resto del primo membro e tutto il secondo membro della partizione principale; il terzo, annunciato nel prologo, di fatto non viene svolto.
106rb│ (… Ex quo hic iuravit et vovit nunquam brachas vel serrabulas gerere). Et si quis dubitat, ab experientia fiat certus. Ultimo referam...
|
|
|
|
originale latino |
volgarizzamento (novembre 2018) di EP |
|
Ultimo referam quoddam abbominabile quod gessit et passus est dum veniret ad Tusciam, propter quod etiam la Margarita ab omnibus nuncupatur. Semel hic de Perusio recessit cum multis aliis fratribus, invenientesque iuxta lacum duas cimbas parvunculas conduxerunt, intraverunt, │106va│ ac per lacum ducentes applicuerunt Maiori Insule, ubi gratiose a viris ibi degentibus sunt recepti. Insulani in hos figentes intuitum, admirantur non modicum eo quod, cum religiosi apparerent, videbantur secum iuvenculam ducere. Hic enim noster vesperiandus videbatur iuvencula; nam capam et scapulare exuerat, adaptaverat circa collum et capud subtilissimum linteum, posuerat dua poma in pectore ut crederentur mammule tumentes. Sicque in tota facie lenis, sine barba vel sine pilis aliquibus, similabatur sexui muliebri. Quodque magis certitudinem tribuit, fuit quod interrogatus quo vocaretur nomine respondit muliebriter, quasi flebiliter, «Margarita». Addiditque: «Hii mali fratres me existentem cum matre et patre pauperculis vi rapuerunt nocte ingnoroque quo ducant; ob quod me miseram vobis omnibus recommendo». Igitur insulani inter se innito [= inito] consilio, capientes fratres ligant strictis compedibus ac parant Perusium mictere ad secularem dominum; quod effectum h<abui>sset nisi hic noster vesperiandus ostendisset certitudinaliter; non enim assentiebant verbis quod non femina sed vir esset. Dimissis fratribus liberis, duo robusti fratres theutonici, qui inter alios erant, machinantur insimul congruam penitentiam isti dare. Casu unus horum intravit unam dumunculam ubi reperit instrumentum cum quo fit clistere, quod capiens currensque letabunde ad sotium ait: «Inveni quo vindictam nostram possumus efficere; hunc ad lacum proximum deducamus». Venientes ergo ad nostrum vesperiandum seduxerunt eum verbis duplicibus, duxerunt ad ripam laci, prostraverunt ad terram; ac postquam ei fecerunt unum clistere cum multis urceis aque gelidissime, ad fratres ceteros redierunt. Remansit apud lacum hic solus, plenus aqua et tursionibus maximis. Cumque nil posset emictere vociferabatur fortissime, ac fratrum et bonorum virorum auxilium deposcebat. Sui consocii audientes lamentabiles voces nec noscentes quid isti acciderit, sciscitabantur pie quisnam miserabiliter sic clamaret. Quibus respondentes theutonici cum chacchinnis latissimis dixerunt quod ille voces erant domine Margarite que filium pariebat. Alii fratres qui non fuerant conscii, ad hunc concurrentes velociter, eum videntes in posterioribus denudatum totaliter, invocantem assidue divinum auxilium, habentem corpus ydropici, derident cum delusionibus maximis, scientes ordinem rei geste. Hic igitur semper est vocatus ab omnibus Margarita. |
Vi racconto infine un fatto indecente che <l'orvietano fra Bartolomeo di Tebaldo> compì e patì mentre veniva in Toscana, cosicché ora tutti lo chiamano "Margherita". Una volta costui si partì da Perugia con molti altri frati. Raggiunsero tutti il lago Trasimeno, montarono su due barchette, entrarono nel lago, │106va│ navigarono e giunsero sul greto dell’Isola Maggiore del medesimo lago. Qui furono gentilmente accolti dagli abitanti locali. Gli isolani li fissarono, e furono non poco sorpresi dal fatto che manifesti religiosi conducessero con sé una ragazza. Difatti questo nostro laureando fra Bartolomeo aveva la parvenza d'una ragazza: aveva rimosso cappa e scapolare, intorno a collo e capo si era messa una tela di lino, e sul petto si era incollato due mele che apparivano due esuberanti mammelle. Cosicché dolce in tutto il volto, senza barba e senza peli, appariva di sesso femminile. Cosa che volle confermare quando, interrogato come si chiamasse, rispose con tono femmineo e voce soave: «Il mio nome è Margherita». E aggiunse: «Ero con mia mamma e mio babbo, povera gente, e questi perfidi frati di notte mi hanno rapita. Non so dove mi portano. Mi rivolgo a tutti voi: vi prego, aiutate questa disgraziata!». Gli isolani concordano tra loro, catturano i frati, li legano in ceppi di legno e decidono di spedirli alle autorità civili di Perugia. E così sarebbe andato, se questo nostro laureando non avesse fatto chiarezza; essi però non gli credevano quando a parole sosteneva di non esser donna bensì uomo. Liberati i frati, due nerboruti frati tedeschi - che stavano con gli altri frati - progettano congrua pena da dare a fra Bartolomeo. Uno di loro entra casualmente in una casuccia, vi trova lo strumento col quale si applica il clistere, lo prende, poi tutto contento corre e dice al compagno: «Ho trovato come regolare i conti; portiamolo al vicino lago». Vengono dal nostro laureando, lo seducono con parole ambigue, lo portano alla riva del lago e lo stendono a terra; gli fanno il clistere con molte brocche d'acqua gelidissima, e poi tornano dagli altri frati. Bartolomeo rimane presso il lago tutto solo, pervaso dall'acqua e da grosse contorsioni. Inabile a qualsivoglia evacuazione, grida e chiede aiuto ai frati e alle persone benevole. I compagni odono le gride; ma ignorando quanto accaduto a Bartolomeo, si chiedono pietosi chi fosse ad emettere tali lamenti. I tedeschi sghignazzano e rispondono: «Tali lamenti sono di donna Margherita che sta partorendo!». Gli altri frati che ignoravano l'accaduto, corrono da fra Bartolomeo: lo vedono completamente denudato nel deretano, implorava incessantemente aiuto divino, il suo corpo trasudava di liquidi. Fortemente delusi scoppiano a ridere, ora che sanno come erano andate le cose. Ecco perché fra Bartolomeo vien sempre chiamato da tutti "Margherita". |
Bene igitur dicebam quod ponebatur primo admiranda nugatio narrativa. Ex quo consulendo, domine vesperiande, dico verbum Apostoli «Deponite vos secundum pristinam conversationem veterem hominem qui corrumpitur secundum desideria erroris», deponite inquam omnia poma, dilecti mi; et ut addit Apostolus, «renovamini autem spiritu mentis vestre et induite novum hominem» [Eph. 4, 22-24]. Ubi secundo ponebatur acceptanda formatio instructiva; ideo dicebam in verbo proposito "nova et vetera". «Novis enim supervenientibus vetera prohicietis», ut scribitur Lev. xxvj cap. [,10]. Equidem, amantissime vesperiate noviter, acceptabis formationem salubrem si attendes verbum Agustini in De verbis Domini sic dicentis: «Obliviscere quod es et attende quod futurus es». Plane, predilecte, inter prebeios et studentes numerabaris hucusque, ac intuebaris te in mundo hominem, in ordine fratrem, in scolis scolarem sinplicem absque apice dignitatis. Parumper dedignatus est animus nobilis, ac discurrens per civitates |106vb| et oppida afflixit corpus laboribus, ducens quocumque rapiebat fama scientie comprehendende, eminentes doctores percepit facillime, liberales artes pro fundamento ponens, ut theologiam, quam exquirebat totis conatibus, pleno haustu ad perfectum perciperet ac in ea insigniretur infula doctoratus. Hodie venit dies leta desiderata per tempora. Sed intuere subtiliter quia hic dies aliam vitam affert, alios mores postulat quam fecerit preterita vita tua. Levitates inspectionesque vanitatum amoveas, sisque gravis ac moderatus in omnibus; nam theologo «nichil debet esse cum circensi insania, cum impudicitia theatri, cum amphitheatri crudelitate, cum atrocitate arene, cum ludi luxuria alicuis»[7]. Ludus tuus sit iugis lectio in famosis doctoribus, psallas mente et spiritu proficiendo assidue, curras velociter ad veritatis notitiam, iacias argumenta subtilia, in obscuris immensam virtutem intellectus exerceas ac cominus[8] in disputationibus colluctare. Sic igitur ludos gimnicos, qui sunt psaltus cursus iactus virtus luctatio, virtuose et laudabiliter exercebis. Si agonum ludos appeteres, habeas patientiam standi in studio; ad varias conclusiones movearis continue, ac sic agonum ludos, scilicet standi patientiam et gestus incedendi, modulationibus consequeris. Si anhelabis in ludis scenicis tragedos comedos thelemicos ystriones et mimmos[9], horum obliviscere et devita consortia, ac Agustini Ieronimi Gregorii Ambrosii ceterorumque doctorum ecclesie recordare; in hiis delecteris lectione assidua, cum hiis converseris continue. Abicias leves sotietates alias, deponas veterem hominem cum actibus suis novumque hominem induaris. Totaliter igitur quod fuisti obliviscere et quod es, ut dicebat Agustinus. Sed addebat «et attende quod futurus es». Futurus es enim novus totaliter. Nam accepisti theologiam in sponsam spetiosam cupitam, que exhilarabit intimam animam et partes eius. Expellet primo affectiones tristabiles, idest timorem et dolorem, inducens suaves et delectabiles omnibus, spem scilicet in bonum et sempiternum gaudium salutare. Quod gaudium etc.
n f. 115va: «Quid iste in puerili etate in conventu florentino fecerit, germanus eius qui michi dixit est testis. Nec volebam dicere sed me obsecravit venitque de Pistorio Florentiam propter hoc».
Prato, 6 settembre 1402. Lettera di fr. Michele di ser Tino della Casa da Firenze OP [† 23.IV.1415], vicario generale della provincia Romana, ai Conservatori di pace di Orvieto. AGOP XIV lib. OO, p. 138. Cf. ed. Masetti, Monumenta I, 356-57.
Magnifici domini et amici karissimi. Recepi simul cum diffinitoribus licteras vestras in quibus bene ostenditis affectum quem habetis et semper habuit civitas vestra ad ordinem nostrum. Petitis autem quod reverendis magistris, scilicet fr. Bartholomeo Thebaldi priori et fr. Laurentio Marchi[10], pro ipsorum bonis operibus et bono zelo quem ad ecclesiam nostram urbevetanam ostenderunt, quod digna premia recompensetur. Ad hoc dico, sicut vos dicitis, quod non possum eis pro meritis respondere, sed ipse Deus qui scruptatur corda hominum eis pro ipsorum meritis recompenset. Ad illud vero quod dicitis quod aliqui fratres contra magistrum Laurentium verba iniuriosa hiis diebus protulerunt, dico quod de huiusmodi verbis diligenter perquisivi et talia verba fuisse dicta minime inveni, et puto quod reverentia vestra male fuerit informata. Cognosco etiam fratres urbevetanos prudentes et sapientes ita quod in talem defectum faciliter cadere non possent; et si inciderent, quod statim cum divino adiutorio ad viam pacis semetipsos reducerent. Preterea placuit diffinitoribus et michi non absolvere magistrum Bartholomeum ab officio prioratus sed permictere quod in dicto officio prioratus amplius laboret, et magistrum Laurentium, ut ipse petiit, lectorem conventus urbevetani pro anno futuro constituimus. Dedimus etiam predicatorem ecclesie nostre urbevetane secundum quod prefatus magister Laurentius petivit. Ceterum quia fratres Iohannem Petri, Ugolinum ser Nerii[11] et Bartholomeum Thome concives vestros cognovi a diu esse religiosos et probos viros et utiles pro suo conventu, ideo non removimus eos a conventu urbevetano sed ipsos ibidem conventuales assignavimus pro hoc anno.
Valeat dominatio vestra diu et feliciter ut optatis. Datum Prati die vja semptembris 1402.
Fr. Michael ser Tini de Florentia, sacre theologie humilis professor ac in Romana provincia vicarius generalis ordinis fratrum Predicatorum.
[1] Ugo da San Vittore, De sacramentis prol. c. 5.
[2] La monottongazione della prima sillaba, Agustinus, è sistematica.
[3] L’epistola a Paolino la si trascriveva e leggeva a inizio delle bibbie medievali a mo’ di prologo.
[4] Rinvia al testo del giuramento e alla formula della licenza («Ad laudem et gloriam») riportati a fine discorso di licenza per Tommaso da Vico Pisano: BAV, Barb. lat. 710, f. 102rb. Cf. AFP 12 (1942) 217 n. 94.
[7] Isidoro da Siviglia, Etymologiae XVIII, 59.
[8] = comminus (corpo a corpo)
[9] = mimos
[10] Da identificare non con «Laurentius de Urbeveteri mag. in s. theol. prior Perusinus» (AGOP XIV lib. A, pars I, f. 131v, 133r: Perugia 14.VIII.1393; AFP 1942, 193 n° 98) bensì con «Laurentius Marci de Perusio»: MOPH XIX, 246b.
[11]
Ugolinus ser Nerii de Urbeveteri: MOPH XIX, 241b (aa. 1387-89).
lago
Trasimeno (prov. Perugia)