(...|228va|...)  <E>go flos campi [2,1].

<Divisio>

Hic quarto loquitur sponsus approbans dictum sponse de lecto et thalamo, de radicali pulcritudine sponsi et de lectulo et de participata a sponsa. Unde duo facit, quia primo commendat se ipsum de prima, secundo commendat sponsam de secundo, ibi Sicut [2,2].

<Expositio>

Vult ergo dicere quantum ad fundamentum: Vere sicut tu dixisti, ego sum pulcritudo tua et habeo lectum floridum ut decet florem, et thalamum ornatum et odoriferum ut lilium. Tamen tu in tantum pulcra es quod omnes alie mulieres quantum ad pulcritudinem respectu tui sunt spine et tu es lilium.

Quantum autem ad intentum, per florem et lilium [2,2] intelligitur pucritudo, puritas odor |228vb| et delectatio. Per campum vero, et ecclesia que est campus ad m<er>candum, ut campus senensis, et ad bellandum ut in exercitibus, et anima que est campus ad seminandum, et patria que est ad ludendum ut perusinus campus, et ad solatiandum ut apud scolares Parisius et ad fructificandum. Ad predicta enim utitur campo. Unde Glosa: idest ego sum «decor mundi». Sub mundo autem omnia predicta possunt intelligi. Potest etiam, secundum sanctum   .   .   . , per campum intelligi virtus Virginis quia fuit terra inarata de qua egressus est Dei Filius qui dicitur flos, iuxta illud Ysa. 11[,1] «Egredietur virga de radice Iesse et flos de radice eius ascendet». Dicitur autem decor convallium, secundum sanctum   .   .   .   et Glosam, non montium, idest humilium quia ipse humili; non autem dicit vallium sed convallium quod sonat simultatem et coniunctionem vallium ut ostendat se esse decorem ecclesie anime et patrie, in quibus est simultas humilitatum. Ecclesia namque est humilis ex dispositione et humiliata ex persecutione. Anima vero fidelis est humilis ex virtute et humiliata ex temptatione. Patria vero est humilis ex tota obedientia anime ad Deum et corporis ad animum et sensualitatis ad spiritum.

Circa secundum nota quod li^[1] inter [2,2] potest dupliciter legi: uno modo comparative, alio modo commixtive. Primo modo contingit ecclesie quia eius pulcritudo excedit pulcritudinem filiarum suarum, idest sectarum omnium herreticorum et scismaticorum quos in fonte baptismatis genuit, sicut dicit sanctus   .   .   .  , sicut pulcritudo lilii excedit pulcritudinem spinarum, quia ipsi sunt spine. Et hanc dicit sanctus    .   .   .  esse expositionem ad literam, ex quo apparet quo sensus qui alias esset allegoricus, in hoc libro est literalis, ut dicebatur in principio. Secundo etiam modo contingit ecclesie quia sicut lilium admixtum spinis pungitur nec tamen propter hoc amittit suum candorem sed magis effundit suum odorem, secundum Glosam, ita ecclesia admixta herreticorum sectis persecutionem patitur ab eis nec tamen propter hoc perdit innocentiam sed magis acquirit famam.

Item primo modo contingit anime ita ut per filias intelligamus pravorum christianorum catervas. Secundo etiam modo contingit anime fideli quia dum a pravis christianis persecutoribus pungitur non efficitur mala sed melioratur. Unde Glosa «Bonus non fuit qui malos tollerare non potuit». Exponit etiam Glosa hoc specialiter de beata Virgine.

Item primo modo contingit patrie ita ut per filias intelligamus animas infidelium cum virtutibus polyticis defunctas quas philosophi beatificabant, sed tamen in spinis infernalibus affliguntur quia «sine fide impossibile est placere Deo», ut dicitur Hebr. 11[,6] et «qui non crediderit contempnabitur», ut dicitur Mr. ultimo [16,16]; vel etiam animas herreticorum. Secundo modo nullatenus |229ra| contingit patrie quia ibi nulla est spina sed quicquid est ibi est virens pascua; nisi per spinas intelligere vellemus extorte desiderium corpora resumendi, ante quorum resumptionem anime non sunt in completa beatitudine, secundum Augustinum Super Genesim.

Sicut malus [2,3].

<Divisio>

Hic quinto loquitur sponsa et facit duo, quia primo insistit circa sponsi commendationem et secundo aperit in se suam(?) immutationem, ibi Fulcite [2,5]. Circa primum facit duo, quia primo affirmat sponsi excellens fastigium et secundo enumerat et enarrat eius quadruplex beneficium, ibi Sub umbra [2,3], scilicet quia ipsam refrigeravit, quia ipsam pavit, ibi et fructus, quia ipsam potavit, ibi Introduxit [2,4], et quia ipsam ornavit, ibi ordinavit. Circa secundum facit tria, quia immutatam se sciens [siciens cod.] primo expectat famulorum adminiculum, secundo aperit inmutationis modum, ibi quia amore, et tertio innuit sponsi amorosum remedium vel predicti causativum, ibi Leva eius [2,6]. Modus autem loquendi amorosus apparet tum quia methaphoricus tum quia concordativus in commendationis manerie et in amoris expressione.

<Expositio>

Quantum vero ad methaphore fundamentum potuit esse quod regina cum rege ivit solatiari sub umbra mali, sed dicit sub umbra regis quia hec erat possessio regis et comedit de malis dulcibus ubi hec verba locuta est. Postea autem fuit introducta a rege ad potandum de multis vinis, sive in loco celle si ve alibi sive ibidem fuerint, a quo illa egrediens vel quasi egrediens ad sodales letanter hec recitat et addit quod rationis ordo expostulat quomodo ipsum carum habere debeat, et propter hoc «inebriata de eius amore incidit in langiorem» quia omnis amor carnalis est cum passione. Amor enim vitiosus inlanguidat affectum quia vitium est infirmitas anime, iuxta illud Ps. [40,5] «Sana animam meam quia peccavi tibi». Et quia talis amor est in corporali passione inde est quod ex inordinato amore sequitur etiam inordinatio et langor in corpore. Unde petit a domicellis suis substentari virgis mali quantum ad corpus, et floribus confortativis ex odore quantum ad cor, que secum detulerant. Quod videns rex, ne cadat ipsam amplectitur, quod ipsa consolata recitat. Vel potuit esse quod erat tacta vino.

Ecclesia vero loquitur de Christo et li inter potest legi dupliciter: uno modo comparative, alio modo commixtive, sicut et supra. Primo modo potest exponi dupliciter. Uno modo ut fiat comparatio proportionis quantum ad diversa, alio modo ut fiat comparatio relationis ad idem. Primum modum videtur tangere Glosa; per filios enim intelliguntur omnes sancti, secundum Glosam. Sicut ergo malus excedit ligna silvestra visu odore et gustu, secundum Glosam, ita Christus excedit omnes sanctos in filiatione, quia, |229rb| sicut dicit Glosa, «sancti dicuntur filii Dei gratia, ipse vero natura». Quantum autem ad secundum modum Christus excedit omnes sanctos visu, quia «speciosus forma pre filiis hominum», ut dicitur in Ps. [44,3]; gustu, quia «hereditas mea super mel et favum», ut dicitur Eccli. 24[,27] a beata Virgine, idest "filius meus qui est herres Patris"; et in odore fa me, iuxta illud Gen. 27[,27] «Ecce odor filii mei sicut odor agri pleni»; et etiam in domesticitate quantum ad conversationem, unde vocatus est amicus publicanorum, et quantum ad instructionem in fructuositate, unde Glosa «Omnes instructiones in comparatione instructionis divine inferaces sunt silve».

Secundo autem modo per ligna silvarum intelliguntur Iudei filii synagoge, et hoc quia ipsi silvestres fuerunt ad Christum, ipsum de se natum despiciendo et persequendo, et silvestres per vitium feraliter vivendo. Unde fuerunt sicut lupi per gulam, sicut serpentes venenosi per invidiam, sicut vulpes per fraudulenciam, et sic de aliis vitiis; et ideo propheta loquens de Christo dicit «Invenimus eum in campis silve»; et silvestres per fructus defectum, legem solum secundum literam intelligendo.

Sub umbra etc. [2,3b]. Hoc dicit ecclesia molestata et calefacta persecutionibus, idest "Sub protectione eius quievi", iuxta illud Ps. [90,15] «Cum ipso sum in tribulatione, eripiam eum», et iterum [Ps. 35,8] «Filii autem hominum in protectione alarum tuarum sperabunt». Et fructus eius dulcis gutturi meo [2,3b] idest sacra Scriptura, iuxta illud Ps. [118,103] «Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo», ut exponit sanctus  .   .   . ; vel inspiratio interna, iuxta illud Eccli. 24[,27] «Spiritus enim meus super mel dulcis» dicit Iesus, vel idest corpus eius, secundum Glosam, iuxta illud Sap. 16[,20] «Panem prestitisti eis de celo omne delectamentum in se habentem et omnis saporis suavitatem». Gutturi idest cordi vel idest magistris. Per cellam vinariam intelligitur sacra scritpura, secundum sanctum   .   .   . , vel inspiratio interna.

Ordinavit in me caritatem [2,4], idest «fecit me habere ordinatam caritatem», sicut dicit Glosa, ut scilicet primo diligatur Deus, deinde proximus, et inter proximos prius diligantur magis coniuncti et magis sancti; et inimicus diligatur natura non culpa.

Fulcite [2,5] idest subste<n>tate, stipate idest fulcite vel circumdate vos alii de ecclesia, idest consolamini me bonis verbis, bonis factis, vel aliorum exemplis qui bene inchoant et sunt flores, vel qui bene terminant et sunt mala, ve novis e active vite itendentibus ita ut malis accipiatur pro virgultis malorum.

Quia amore langueo [2,5b] idest contristor de dilatione superne visionis. Sicut enim presentia amati causat letitiam ita absentia causat tristitiam; si enim Christus esset presens carne, tamen erat absens ab immediata deitatis sue visione.

Leva etc. [2,6] idest |229va| consolatio sua presens, que dicitur sinistra. Hec quidem substentat in tribulationibus me, sed consolatio sua futura, que dicitur dextera, illa omnino delectabit me, et ideo langueo pre absentia.

Anima vero fidelis idem dicit molestata temptationibus; eius guttur est affectus, et cetera ut de ecclesia. Langor autem anime amantis intelligitur et propter absentiam amati et propter penitentiam carnis exteriorem per quam ut languens habet tria, scilicet concavitatem oculorum per lacrimarum effusionem et vigiliarum continuationem, et caliditatem carnis propter continuum laborem, et insipiditatem cibi per ieiuniorum asperitatem. Langor enim, secundum quod nos usitatius loquimur, videtur dici infirmitas cronica que non habet causam evidentem et non multum affligit. Unde langor dicitur quasi lentus angor vel latens angor idest anxietas vel tedium vel longus angor vel letus angor quantum ad amorem qui omnes labores delectificat propter amatum habitos, vel latus quia amor cor dilatat et per penitentiam interiorem hebet concavitatem in oculis idest humilitatem in intellectu et affectu et caliditatem carnis idest fervorem affectionis que etiam carnem calefacit.

Vel anima ipsa dicitur caro methaphorice sicut essentia quelibet separata, ut patet per Philosophum in III De anima, qui dicit quod idem est caro et carni esse; quod intelligitur de substantiis separatis, secundum Themistium et Commentatorem, et insipiditatem facit quia omnia temporalia arbitratur ut stercora. Gustato enim spiritu desipit omnis caro, ut dicit Gregorius. Per penitentiam enim itur ad desideratam beatitudinem, iuxta illud Mt. 3[,2] «Penitentiam agite, apropinquavit enim regnum celorum»; vel per penitentiam itur ad deitatis visionem, iuxta illud Iob 41[= 42,5-6] «Oculus meus videt te, idcirco etc.». Leva etc. referatur ad temptationes.

Quantum vero ad patriam, per filios intelliguntur angeli, et bene. Ibi autem est omnimodum refrigerium et omnimoda quies et protectio sempiterna et fructus fruitionis et iocunditas et inebriatio summa, iuxta il1ud Ps. [35,9] «Inebriabuntur ab ubertate domus tue», et caritas ordinatissima sine omni invidia et flores et mala et omnia delectabilia, quibus stipata non potest cadere. Langor autem dicit excessum amoris methaphorice vel propter absentiam corporum(?). Per levam intelligitur Christi humanitas, per dexteram vero ipsius divinitas.

<A>diuro [2,7].

<Divisio>

Hic sexto loco loquitur sponsus, et circa hoc facit tria, quia primo aperit loquendi modum, secundo innuit personas ad quas dirigit verbum, ibi filie, et tertio subdit tenorem verborum suorum, ibi ne suscitetis [2,7b]. Circa primum tanguntur duo modi, scilicet unus generalis quia adiurative, alius specialis quia in tali |229vb| adiurandi <???>ve. Et hoc dupliciter: uno modo per expressionem vocabuli quia Adiuro, alio modo per expressionem motivi, ibi capreas. Circa tertium facit duo, quia primo prohibet languentis sponse inquietationem, secundo assignat temporis determinationem, ibi quoadusque [2,7b]. Circa primum facit duo, quia primo prohibet filiarum inquietationem facere per se ipsas et secundo idem prohibet facere per suas ministras, ibi neque; vel primo directe, scilicet eam excitando per tractum vel aliquid huiusmodi, secundo indirecte, scilicet aliquid faciendo scilicet strepitum vel aliquid huiusmodi unde ipsa excitetur.

<Expositio>

Ad evidentiam igitur horum notandum est quod adiurare non est idem quod iurare vel valde iurare; prepositio enim hic mutat significatum eius cum quo componitur.

Est autem adiurare, secundum Huguiccionem, idem quod ad ius rogare. Secundum autem alios et melius, adiurare est per quandam similitudinem iuramenti a se inducti alium ad a1iquid agendum provocare. Quanso enim nos iuramus, divinum nomen vel aliquid in quo divinum nomen representatur ad confirmandum inducimus; unde tunc aliquem adiuramus quando per Deum vel aliam rem, et precipue sacram, in qua divinum nomen non expressius representatur, ipsum debere aliquid agere confirmamus. Unde adiurare idest ad alium obligationem quasi iuramenti immittere. Unde adiurare differt a iurare quantum ad significatum. Quantum vero ad modum, hec duo partim conveniunt et partim differunt. Conveniunt quidem quantum ad triplicem modum loquendi. Sicut enim aliquando simpliciter dicimus "Ego iuro quod illud vel illud faciam", ita aliquando simpliciter dicimus "Adiuro te quod illud vel illud facias". Iterum sicut in iuratione aliquando addimus Deum vel aliam rem sacram ita et in adiuratione. Iterum tertio sicut aliquando sine vocabulo iurationis iuramus, puta cum dicimus "Per Deum ego tale quid faciam" vel aliquid huiusmodi, ita aliquando sine vocabulo adiurationis adiuramus, puta cum dicimus "Ego te rogo vel admoneo vel exhortor per Deum vel per sanguinem Iesu Christi vel aliquid huiusmodi, quod tu tale quid facias". Item sicut iuramentum aliquando fit per simplicem attestationem, aliquando additur obligatio, puta cum dicitur "Per filios meos" vel aliquid huiusmodi, ita et coniurationi aliquando additur obligatio ad rem aliquam perdendum.

Differunt autem hec duo quantum ad modum utendi, quia iuramento eodem modo utimur ad Deum et ad proximum, sed iuratione aliter utimur ad Deum et aliter ad proximum. Hominem namque adiurando, hominis voluntatem mutare intendimus per reverentiam rei sacre. Hoc autem non intendimus circa Deum, quia Dei voluntas est |230ra| immutabilis, sed intendimus quod a Deo per eternam eius voluntatem aliquid optineamus non ex nostris meritis sed ex sua bonitate, puta cum dicimus "Obsecramus te, domine Iesu Christe, per passionem et crucem tuam ut nos ab omni malo custodias" vel aliquid huiusmodi.

Est autem licitum adiurare omnibus predictis modis, sicut apparet ex pluribus locis sacre scripture. Sunt autem ad hec tres rationes ad presens. Est igitur hoc licitum primo ratione venerationis qua habetur ad Deum et res sacras in adiuratione. Secundo ratione populanis(sic) multitudinis que utitur adiuratione sicut et iuramento. Tertio ratione concesse libertatis per preceptum vel consilium qua cuilibet licet alium ad bonum inducere, quod quidem fit in adiuratione.

Sic igitur sponsus adiurat ut eas ad faciendum obliget magis. Ille enim qui non facit illud ad quod adiuratur, quodammodo divinum nomen videtur contempnere. Unde legitur de sancto Damiano quod munusculum a matrona curata per se et fratrem suum sanctum Cosmam adiuratus ab ea recepit «ne nomen Domini snernere videretur». Et Thobias dixit, Thob. 9[,5] «Vides quomodo Raguhel adiuraverat me, cuius adiuramentum spernere non possum» idest non debeo. Adiurat etiam sub obligatione privationis caprearum et cervorum habitorum vel habendorum, que quidem sunt creature Dei, ac per hoc in reverentia habenda. Unde ex omni modo vult magis obligare nropter amorem quem habebat ad ipsam. Est autem caprea agrestis capra, secundum Ysidorum libro XII Ethimologiarum.

Est ergo sensus fundamentalis iste. Rex ipsam amplexatus et usque ad locum deducens et in ipso ipsam reclinans ad dormiendum adiurat comites sub obligatione privationis cibi venatici de cervis et campis, quas intendebat capere tunc venatum ire volens, quod non inquietent languentem a sompno sed expectent donec ipsa per se ipsam excitetur. Unde "quoadusque" est adverbium temporis, idest "usque ad tempus in quo". Potest autem intellgi dicta privatio vel fienda a Deo, cuius providentia non permittente ab ipso capi predicta talibus privaretur, vel ab ipso rege cuius iustitia hec pena inferretur in suos subditos suorum iussuum transgressores.

Quantum vero ad ecclesiam per Ierusalem intelligitur «ecclesia primitiva», secundum Glosam, que scilicet ex activa iam venit ad pacem contemplationis. Per eius filias intelliguntur
omnes anime in eius ventre idest in fonte baptismatis generate; unde Glosa: idest omnes credentes. Adiuratio vero intelligitur secundum obligationem privationis eorum bonorum que per capreas et cervos designantur. Per sompnum intelligitur |230rb| pax ecclesie contemplative que plus habet de amore, iuxta illud Ps. [4,9] «In pace in idipsum dormiam et requiescam». Per suscitationem intelligitur eius perturbatio directe. Per factionem vero evigilationis intelligitur indirecte perturbatio ipsius; vel per primum intelligitur turbatio facta per se, per secundum vero facta per alium. Per dilectam intelligitur ecclesia contemplativorum
qui maxime diliguntur a Christo; unde et Iohannes contemplativus se dicit esse discipulum quem diligebat Iesus, et Rachel in huius figuram magna amoris vehementia diligebatur a Iacob, ut habetur Gen. 29[,18.20]. Unde una glosa: Adiurat ipse credentes ne pacem ecclesie turbarent.

Per tempus in quo ipsa vult excitari intelligitur tempus congruum ad predicandum proximis; a predicatione enim divinorum interdum recedendum est propter hedificationem proximorum, sicut apparet de Paulo et aliis apostolis. Est enim «tempus tacendi et tempus loquendi», ut dicitur Eccles. 3[,7]. Per capreas et cervos, secundum sanctum  .   .   .  et glo(se)sententiam(?) designantur virtutes et bona opera quibus ad Deum currimus et serpentum demonumque venena superamus. Hec autem non auferuntur a nobis nisi per peccatum. Ergo activi inquietantes contemplativos peccant. Unde subdit sanctus .   .   . : Hanc dilectam a tanto sompno excitate, a tanta quiete tantaque contemplatione separare peccatum est. Et hoc dico nisi sit articulus necessitatis. Est autem magnus necessitatis articulus periculum anime proximi quem oportet corrigere, et ideo ille talis proximus ex hoc ipso etiam quod dat occasionem vel causam inquietationis contemplativo peccat. Unde et Glosa: «Si subditi aliquid peccant propter quod doctores a quiete surgere cogantur, non tantum penam illius peccati incurrunt sed etiam puniuntur pro inquietatione doctorum, quia qui doctores celestibus intentos inquietare presumit etiam virtutes quas se habere credebat perdit».

Quantum vero ad animam eodem modo potest exponi de anima contemplativa. Vel potest dici sic, quod per Ierusalem et dilectam intelligitur anima contemplativa. Per eius filias intelliguntur quedam desertiones operum misericordie que quidem ex contemplatione nascuntur, propter que non debet intermitti contemplatio nisi tempore necessitatis, quia contemplativa prefertur active. Hec per se excitant dum cordi contemplative anime se ingerunt; per alium vero quando per personam aliquam hoc persuadetur eidem. Dimittens enim anima contemplativam propter activam vitam privatur capreis idest veloci cursu et acuto visu et alto situ que capreis conveniunt et contemplationi.

Item privatur cervis idest serpentis inimicitia quia persuasioni serpentine assentit, |230va| et depositione pilorum et cornium idest superfluarum curarum, et ordinata subventione in invicem debiliores subportando, quia hec non faciunt cervi nisi in tempore necessitatis idest in transitu fluviorum vel marium transnatando, sicut <dicit> Ysidorus libro XIII Ethimologiarum. Vel etiam in alio difficili transitu: tunc enim, sicut dicit Glosa, «primus fert et ultimus fertur, primo autem fatigato ultimus succedit». Activi enim sunt debiliores quam contemplativi quantum ad animum. Per cervos ergo et capreas contemplativa vita designatur. Sed in quantum contemplativi sunt debiliores quam activi quantum ad corpus, per cervos potest significari vita activa que debet subportare vitam contemplativam; unde et Martha ministrabat et Maria sedebat, et utrumque bene fiebat, ut habetur Luc. 10[,38-42].

Potest per Ierusalem et dilectam [2,7] aliqua abbatia maior et antiquior designari, que secundum cystercienses dicitur mater, per filios autem abbatie illi subiecte que non debent ipsam molestare et inquietare per aliquem excessum ut oporteat ipsam visitare ante tempus ordinatum et congruum.

Quantum vero ad patriam per Ierusalem et dilectam [2,7] intelligitur civitas superna, iuxta illud Gal. 4[,26] «Illa que sursum est Ierusalem libera est». Per filias eius intelliguntur omnes anime credentes que illuc ad eandem habitationem et herreditatem sunt iture, licet hic in peregrinatione sint. Et ideo in persona omnium credentium loquens, Apostolus statim subdit «que est mater nostra». Inquietatur autem quantum ad locum, etsi non quantum ad gaudium, cum rogatur aliqua bona anima ab aliquo per se vel per alium quod sibi appareat. Tunc enim oportet dimittere celum empyreum, quod non est faciendum nisi secundum voluntatem eius in aliquo necessitatis articulo, quemadmodum de multis legimus quod apparuerunt; in cuius signum Abraham noluit mittere Lazarum ad fratres divitis, licet obnixe rogatus ab eo, quia non iudicavit tempus congruum, ut habetur Luc. 16[,19-31].

Per capreas autem et cervos possunt intelligi virtutes et bona opera, quibus omnibus ille dives carebat. Vel sancti angeli qui sunt agilissimi et acutissimi in visu, et serpentum idest demonum capitales inimici, idest sub obligatione privationis consortii ipsorum; vel per ipsos idest per reverentiam ipsorum quia ipsi sunt in eodem celo empyreo ad eandem civitatem pertinentes cum animabus beatis.

[1] li (o le) ricorrono nei testi scolastici come denominativi di lessema. "li inter "come dire: "la parola, o l'espressione inter".