precedente successiva

frate tedesco o fiorentino?

 

Guglielmo di Niccolò da Aquisgrana
o da Firenze!

12, ¬

 

..\cronica\quel11.htm

¬

..\cronica\cr_frm00.htm

←guili1.htm

Roma 6 marzo 1475: prescrizioni del maestro generale circa lo stato giuridico di Guglielmo da Aquisgrana e sua espulsione dal territorio della repubblica fiorentina

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Rev.mus magister ordinis confirmavit sententiam latam per magistrum Dominicum Iohannis, fratrem Santem et fratrem Honofrium de Florentia, commissarios iudices in causa qua vertebatur inter conventum Sancte Marie Novelle de Florentia et magistrum Guillermum de Aquis, cum qualitatibus et modificationibus infrascriptis:

In primis addidit quod magister Guillielmus solvat omnes expensas factas tam in scripturis quam in viatico, quarum taxationem sibi reservavit.

Secundo quod dictus magister Guillielmus a censuris et aliis penis per eum incursis in non parendo meis ordinationibus factis contra occupatores et detentores bonorum dicti conventus, absolvi non possit, nec ad bona et gratias ordinis restitui, nisi prius solutis trecentis libris in quibus per sententiam est condemnatus, una cum expensis iam dictis; et tunc absolutionem et restitutionem huiusmodi sibi reservat; et mandat eidem magistro Guillielmo sub pena gravioris culpe et carceris, privationisque omnium bonorum et gratiarum ordinis, ut dictas trecentas libras infra terminum prefixum in sententia solvat, et omnia alia ibidem contenta adimpleat.

Tertio, quod dictus magister Guillielmus non possit morari Florentie nec Prati neque in toto dominio florentino, et datur presidenti cuicumque nostri ordinis eum capiendi et incarcerandi facultas, si in dicto dominio fuerit compertus, nisi legitime probaret se habere ab ipso magistro rev.mo specialem redeundi licentiam.

De filiatione eius datur terminus per totum mensem aprilis utrique parti ad producendum quicquid volunt pro iuribus suis; alias elapso termino, per magistrum vel alium cui commiserit sententia decidetur de dicta eius filiatione.

Mandatur omnibus quod predicta observent sub pena excomunicationis, a qua non possunt absolvi nisi a rev.mo magistro, mortis articulo dumtaxat excepto. Nullus inferior etc.

Datum Rome, vj martii <1475>» (AGOP IV.3, f. 65r).

Roma 7 marzo 1475, il maestro generale ordina: la cella di Guglielmo nel convento Santa Maria Novella sia messa a disposizione del maestro generale; entro tre giorni Guglielmo restituisca al convento tutti i libri a lui concessi

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Camera quam possidebat magister Guillielmus de Aquis in conventu Sancte Marie Novelle de Florentia, deputatur officio generalatus; super quam debet inscribi infra triduum sub precepto hic titulus: "Cella rev.mi generalis magistri ordinis Predicatorum". Potest tamen prior dare eam custodiendam alicui qui eam habitet et mundam teneat, quamdiu generalis non fuerit in conventu. Item mandatur eidem magistro Guillielmo quod infra tres dies restituat bibliam, breviarium et omnes libros qui sint sibi concessi  in conventu, et omnes ponantur in libraria cum cathenis. Nullus inferior etc. Datum Rome die vij martii <1475>» (AGOP IV.3, f. 65r).

Nota, per contrasto, casi di trasfiliazione (atto legale diverso e distinto dall'assegnazione) dal percorso ordinario, e incontestato: «Magister Christoforus Masius translatus fuit de conventu Sancti Marci ad conventum Sancte Marie Novelle, et ibi factus filius nativus ibique assignatus, si maior pars patrum et fratrum dicti conventus assentiat, et non aliter. Nullus inferior, nullis obstantibus. Datum Rome die vij martii <1475>» (AGOP IV.3, f. 65r). Cristoforo di Giovanni dei Masi da Firenze, OP S. Marco 1445, trasfil. a SMN, mgr 1459, † 1479; Cr SMN n° 706.
«
Magister Symon de Bertis fuit translatus de conventu Sancti Marci de Florentia ad conventum Sancte Marie Novelle civitatis eiusdem, cum assensu et voluntate omnium magistrorum et patrum conventus predicti; et fuit factus filius nativus et originalis ipsius conventus ad quem vult rev.mus magister in omnibus et per omnia pertinere ac si in eodem habitum recepisset et professionem ibidem et pro eodem fecisset; in quo assignatur cum omnibus graciis, privilegiis, exemptionibus, libertatibus ac inmunitatibus magistrorum nativorum, quibus gaudere potest absque contradictione cuiuscunque inferioris, in contrarium facientibus non obstantibus quibuscunque, eciam si de eis esset fienda specialis mentio et expressa. Datum Florentie, die xxvij iulii 1483» (AGOP IV.6, f. 79r). Cf. CrSMarco III.54 (1450 ca.); CrSMN n° 620 († 15.IX.1491).

Roma 23 giugno 1475: il maestro generale nomina un giudice sulla controversia tra maestro Guglielmo e convento Santa Maria Novella

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Magistro Michaeli de Moriello, inquisitori Carcassone, fuit commissa causa magistri Guillielmi Nicolai de Aquis, qui conqueritur de priore et patribus et fratribus conventus Sancte Marie Novelle de Florentia, super iniuriis et dannis [sic] sibi illatis, et maxime super quatuor articulis sua propria manu scriptis; et data est sibi plena auctoritas iudicandi inter dictas partes. Que partes, scilicet magister Guillielmus et magister Laurentius de Gherardinis, prior conventus florentini, promiserunt servare quicquid per ipsum magistrum Michaelem fuerit iudicatum. Nullus inferior contradicat vel se predictis opponat aut iudicandis, nullis obstantibus. Datum Rome die xxiij iunii» (AGOP IV.3, f. 67r).

Lorenzo di Tommaso dei Gherardini da Firenze OP, † 20.VIII.1493 72enne. Cr SMN n°  723, «durus et austerus putabatur nimis». Suo priorato luglio 1474 - luglio 1476.

Roma 30 luglio 1475: licenza a maestro Guglielmo di trasferirsi ad altra provincia dell'ordine domenicano e d'essere assegnato a qualsiasi altro convento

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Magister Guilielmus Nicolai de Aquis, alias de Florentia, habuit licentiam propter nonnullas causas exeundi provinciam Romanam et eundi ad quam voluerit provinciam, et eligendi quemcumque conventum ubi potest assignari per priorem conventus, si ipsi priori et patribus conventus visum fuerit. Datum Rome, 30 iulii 1475» (AGOP IV.3, f. 68v).

Magister Guilielmus Nicolai de Aquis, alias de Florentia: formale conferma dell'identità personale dei nostri Guglielmo di Niccolò da Aquisgrana (Germania) e Guglielmo di Niccolò da Firenze (Italia).

Distinguere dall'omonimo, e anch'egli maestro: «Magistro Guillielmo Simonis de Florentia precipitur sub pena absolutionis ab officio prioratus quo fungitur, et excomunicationis late sententie, quod intra sex dies solvat magistro Iacobo Petri vel eius mandatario duc(atos) quatuor, si sibi eos debet, vel cum eo componat. Datum Rome, xx novembris <1475>» (AGOP IV.3, f. 126v). Iacopo di Piero da Firenze, OP 1448 ca., mgr 1468, Montelupo 8.VI.1479: Cr SMN n° 692. «Magister Guillielmus Simonis de Florentia habet licentiam standi exra ordinem et ter in anno confitendi. Datum Rome, 29 septembris <1477>. Sed magister non vult quod stet Rome atque Florentie» (AGOP IV.3, f. 303v).

Firenze 15 giugno 1476: la cella nel convento Santa Maria Novella che fu di maestro Guglielmo è ora messa a disposizione di fra Domenico degli Usimbardi da Firenze

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Magistro Dominico Bartholomei de Florentia fuit tradita camera que est deputata ad usum rev.mi magistri, sita in dormitorio inferiori iuxta viam ascendentem - que olim fuit magistri Guilielmi Nicolai de Aquis - in custodiam, ad habitandum tamdiu quamdiu fuerit magister rev.mus absens, sed dum aderit, camera sit pro eo preparata. Nullus inferior. Datum Florentie, xv iunii 1476» (AGOP IV.3, f. 294v).

Vedi sopra alla data 7.III.1475.

Domenico di Bartolomeo degli Usimbardi da Firenze OP, mgr 1441, † 12.IV.1486 78enne. Cr SMN n° 715.

Sarzana 6 luglio 1476: maestro Lorenzo dei Gherardini, già priore di Santa Maria Novella, fa il rendiconto della sua amministrazione priorale, nonché delle spese sostenute nella causa di maestro Guglielmo

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Magister Laurentius Thomme de Gherardinis, prior conventus Sancte Marie Novelle de Florentia, habuit literas sue gratiose absolutionis ad beneplacitum lectis literis in capitulo, et tunc fit vicarius usquequo alius prior sit electus et confirmatus, et presens extiterit in eodem. Datum Serezane, vj iulii» (AGOP IV.3, f. 296r: 6.VII.1476). «Magister Laurentius predictus declaratur reddidisse rationem sue administrationis de omnibus expensis factis tempore sui prioratus, et de expensis factis in causa magistri Guilielmi, et in veniendo et mictendo ad Urbem pro causis conventus, et pro edificio rasure et de omnibus aliis...» (AGOP IV.3, f. 296r: Sarzana 6.VII.1476).

Venezia 3 giugno 1477: il maestro generale dell'Ordine assegna maestro Guglielmo al convento lucchese, fino a eventuali nuove disposizioni

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Magister Guillielmus Nicolai de Aquis, alias de Florentia, mittitur Lucam et assignatur in conventu lucensi, ubi debet cum socio manere donec de eo aliter ordinetur. Datum Venetiis, 3 iunii» (AGOP IV.3, f. 303r).

Il 26.VIII.1474 «magister Guilielmus Nicolai» era stato nominato lettore principale del convento lucchese, il che implica altra e precedente assegnazione.

Lucca 16 agosto 1477: maestro Guglielmo è frate capitolare del convento San Romano di Lucca

«Magister Guilielmus de Florentia» compare secondo nominativo nella lista capitolare del convento lucchese (tot. 18), e dunque di fatto trasferitosi al medesimo convento (A.F. Verde - D. Corsi, La «Cronaca» del convento domenicano di S. Romano di Lucca, MD 21 (1990) p. 389; cf. p. 162; nella lista dei nomi in p. 600b "Guglielmo da Firenze" e "Guglielmo Nicola de Aquis" vengono censiti separatamente).

Perugia 10 maggio 1478: il capitolo generale dell'ordine domenicano conferma sentenza dei giudici circa illegale trasfiliazione di maestro Guglielmo dal convento di San Marco a quello di Santa Maria Novella

Perugia 10.V.1478, capitolo generale OP: «Sentencias iudicum approbamus et presertim datam de filiacione magistri Gasparis Bogeti Viraginensis ad conventum Ianuensem, et latam circa filiacionem magistri Guillelmi Nicholai de Aquis, qui dicitur Theutonicus, pro conventu S. Marie Novelle provincie Romane; et has volumus perpetuo et irrevocabiliter in suo robore servari et permanere» (MOPH VIII, 351/12-16).

I giudici, ovvero i frati capitolari deputati a giudicare la materia, avevano sentenziato che il detto maestro Guglielmo non era passato legalmente dal convento San Marco a quello di SMN, e pertanto non era figlio nativo del convento SMN; lo dispensavano però dal pagare le spese del processo. Il testo della sentenza dei giudici non è riportato dagli atti capitolari disponibili; è l'editore Reichert (1900) che l'aggiunge (MOPH VIII, pp. 351-352), dichiarando in nota che il testo «desumptum est e cod. I conventus SMN fol. 71b». Si tratta dell'attuale ASMN I.A.3, Liber recordationum novus, f. 78v; ne ritrascrivo il testo originale, scrittura alquanto evanita, taluni bravi pressoché illeggibili; non annoto divergenze od omissioni dell'edizione Reichert.

 «Contra magistrum Guilielmum Nicolai Theutonicum [rubrica in margine sinistro superiore].

Hec est quedam sentencia iudicum ad causas in capitulo generali Perusii celebrato anno Domini 1478, et per acta capituli predicti confirmata, contra quendam Guilielmum Nicolai Theutonicum ordinis Predicatorum.

Nos fratres Iohannes de Curte, Iacobus Sprenguer prior coloniensis, Petrus Quadrati prior conventus bitturicensis, sacre theologie professores et ordinis Predicatorum, iudices ad causas deputati in capitulo nostro generali Perusii celebrato, audita petitione conventus Sancte Marie Novelle de Florentia, ac requisitione nobis facta super exequutione aliquarum clausularum contentarum in sententia lata per rev(erendissimu)m magistrum ordinis contra magistrum Guilielmum Nicholai Theutonicum. Quarum clausularum prima est ista, scilicet declarare utrum sit nativus predictus Guilielmus prefati conventus. Pro cuius probatione fuit eidem magistro Guilielmo assignatum tempus usque ad presens capitulum generale. In quo capitulo per prefatam sententiam mandabatur partibus debere comparere et iura in dicta causa filiationis ostendere.

Volentes iuridice hanc materiam pro viribus terminare, visis primo rationibus dicti conventus, de quibus not(itia?) constitit per sententiam et confirmationem ac additiones ad dictam sententiam confirmatam et additas per rev(erendissimu)m magistrum ordinis, visis etiam hoc quod dictus magister non potuit transire de conventu Sancti Marci ad conventum Sancte Marie Novelle nisi de consensu maioris partis vocalium prefati conventus, ??toque de sua scandalosa conversatione, omnibusque diligenter et mature consideratis, cogimur eorum iuste petitioni satisfacere.

Quare per presentes iudicamus, sententiamus et decernimus dictum magistrum Guilielmum non fuisse nec esse filium nativum dicti conventus Sancte Marie Novelle, ??? in hoc capitulo generali, in quo per sententiam latam per rev(erendissimu)m magistrum debuit produxisse omnes rationes facientes pro sua nativitate; in quo quidem capitulo nec per se nec per internunctium minime comparuit nec ullas rationes ad hanc nativitatem facientes adduxit.

Verum, etsi(?) taxationem expensarum reservatam per sentenciam rev(everendissi)mo magistro intelligamus esse rationabilem, in(?) hac tamen parte humaniter procedendo, licet magne ex parte conventus prefati fuerint, dictum magistrum Guilielmum absolvimus et omnino liberamus, dummodo deinceps a molestatione et inquietatione dicti conventus et patrum desistat. Quod si non fecerit, volumus conventum quoad expensas repetendas in suo iure remanere, nolentes quod aliqua partium possit alteram circa huiusmodi expensas quocunque(?) modo molestare.

In quorum omnium fidem et testimonium presentes literas fieri iussimus, et nostris quibus utimur sigillis communiri.

Datum Perusii, in nostro generali capitulo ibidem in festo Pentecostes celebrato, anno dominice incarnationis M°. cccc°. lxxviij, indictione xj» (ASMN I.A.3, Liber recordationum novus, f. 78v).

Nel 1478 la festività della Pentecoste cadeva il giorno 10 maggio (Pasqua 22 marzo).

Roma 21 giugno 1480: maestro Guglielmo assegnato al convento d'Arezzo

Regesta litterarum fratris Leonardi de Mansuetis de Perusio, sezione prov. Romana: «Magister Guillielmus de Florentia fuit assignatus in conventu aretino et conventualem predicatorem et lectorem cum gratiis consuetis. Datum Rome xxj, iunii.

Magister Guillielmus prefatus potest quandocunque ire Florentiam et ad conventum Sancte Marie Novelle, et ibi stare pro negociis suis quantum opus fuerit. Nullis obstantibus. Datum ut supra» (AGOP IV.4, f. 77r).

Roma 19 giugno 1481: maestro Guglielmo assegnato al convento di Prato

Regesta litterarum magistri Salvi Cassetta de Panormo, sezione prov. Romana: «Magister Gullielmus Nicolai de Florentia fuit assignatus in conventualem et lectorem conventus pratensis cum gratiis consuetis, omnem alium amovendo. Datum Rome, xix iunii <1481>» (AGOP IV.6, f. 60v).

Arezzo 14 novembre 1481: maestro Guglielmo nominato predicatore al convento di Lucca

Regesta litterarum magistri Salvi Cassetta de Panormo, sezione prov. Romana: «Magister frater Guillelmus Nicolai, alias del Todesco, fuit assignatus in predicatorem conventus lucani, et mandatur sibi ut tempore deleto illuc accedat. Datum Aretii, 14 novembris <1481>» (AGOP IV.6, f. 68v).

La variante patronimica (alias del Todesco) svela la nazionalità germanica del babbo Niccolò.

Prato 19 luglio 1482: maestro Guglielmo rimosso dal convento di Prato e assegnato al convento di Lucca

Regesta litterarum magistri Salvi Cassetta de Panormo, sezione prov. Romana: «Magister Gullielmus Nicolay de Florentia fuit assignatus in conventu Sancti Romani de Lucha, et mandatur sibi ut infra mensem illuc vaddat [sic] pro sublevamine conventus pratensis, a quo fuit remotus. Datum Prati, 19° iulii 1482» (AGOP IV.6, f. 76r).

Firenze 5 settembre 1482: la Signoria di Firenze interviene a favore di maestro Guglielmo perché sia riaccolto nel proprio convento

Firenze, 5.IX.1482. Lettera dalla Signoria fiorentina «cardinali Neapolitano», ovvero ad Oliviero Carafa, vescovo di Napoli dal 1458, cardinale dal 1467, † 1511 (HC II, pp. 14 n° 3, 200). Vi si dice che maestro Guglielmo di Niccolò da molti anni era stato estromesso  (exsulere = bandire, esiliare) dal proprio convento a motivo di conflitti interni; dietro esplicita richiesta dell'interessato («ut ex eo planius intelligimus»), se ne chiede il ritorno, anche tramite intervento papale.

«Ob domesticas contentiones, neque insuetas fratribus, mag. Guilielmus Nicolai, vir plane doctus et sacrarum magister litterarum, a suo conventu exsulat multos annos. Quod in rem fuisse conventus, nos minime arbitramur, ea enim virtute est ut non inutiliter fuerit domi diversatus. Nos revocari eum cupimus atque esse in suo conventu, ut ex eo planius intelligimus. Rogamus Rmam P. V. [= reverendissimam paternitatem vestram] ut huic causae patrocineris, praestesque tuam operam apud Summum Pontificem, nostra causa, ut eas impetret ab eo litteras, quae ita iubeant eum habitare suum conventum, ut nullae adversariorum aut obrectatorum vires valere contra quicquam possint» (da Piana, La facoltà teologica... 173, che trascrive da ASF, Signori. Carteggio-Missive, I Cancelleria, vol. 47, f. 111v). Tempi del potere mediceo di Lorenzo il Magnifico (1469-1492).

Firenze 8 febbraio 1487: maestro Guglielmo prende parte ad un atto universitario insieme a maestro Giovanni di Carlo da Firenze OP

Firenze, assemblea universitaria 8.II.1487 dello stile comune. «Die 8 februarii 1486 facta fuit congregatio rev. magistrorum Universitatis super aula fr. Thomae Morelli de Florentia ord. Praedicatorum vigore cuiusdam Breve, facta per mag. Gabrielem ord. Praedicatorum (...). In dicta congregatíone fuit iterum decretum Breve velle videre, et mag(istro) Ioanni Caroli et mag(istro) Guillelmo dicti ordinis assistentibus, per decanum [= fratrem Martinum Antonii de Florentia ordinis Humiliatorum] praeceptum ut...» (finisce così mutilo, con metà del f. 41v in bianco: Piana, La facoltà teologica... 351).

■  Tommaso di Morello dei Boni da Firenze OP, mgr 1489, † 30.IV.1498. Cr SMN n° 737.

■  Gabriele di Domenico da Firenze OP, † 19.IV.1497 70enne. Cr SMN n° 729.

■  mag(istro) Guillelmo = maestro Guglielmo di Niccolò? maestro Guglielmo di Simone? Se l'economia notarile fa a meno del patronimico, significa che al tempo vi era un solo maestro Guglielmo in loco. La successiva testimonianza, 26.VIII.1488, è a favore di maestro Guglielmo di Niccolò, visto che convoca le autorità cittadine, come già in precedenza.

Pisa 26 agosto 1488: ordine del maestro generale di risarcire maestro Guglielmo delle spese sostenute nel ricorso all'ufficio fiorentino degli Otto di guardia

Registrum litterarum magistri Ioakini Turriani Veneti, sezione prov. Romana: «Magistro Francisco de Florentia mandatur ut satisfaciat magistro Guilielmo infra octo dies de omnibus expensis factis in causa apud officium Octo; et ita etiam satisfaciat magistro Symoni. Pisis, 26 augusti <1488>» (AGOP IV.9, f. 79r).

Ufficio degli Otto di guardia: istituito in settembre 1378 come magistratura straordinaria con compiti di sorveglianza e tutela della pubblica sicurezza all'indomani del colpo di mano che aveva annullato il regime dei Ciompi dell'agosto dello stesso anno. Trasformati quindi in organo stabile della Repubblica fiorentina con deliberazione del 21 gennaio 1380, gli Otto accrebbero la loro importanza con la riaffermazione e il progressivo accentuarsi, dal 1382, del dominio oligarchico. (Notizia dall'Arch. di Stato di FI, via web!).

Decesso di maestro Guglielmo di Niccolò: dove e quando?

 Né la cronica di San Marco (che pure ne registra la filiatio) né quella di Santa Maria Novella documentano decesso di maestro Guglielmo di Niccolò! Principale caratteristica di tali cronache era redigere notizia biografia in occasione di decesso di ciascun frate che fosse figlio nativo del proprio convento, non importa il luogo di morte; esclusi i casi di trasfiliazione, di illegale abbandono dello stato religioso o di espulsione.

Ma tale omissione, una notizia la rilascia: al tempo del suo decesso, maestro Guglielmo di Niccolò non era ritenuto frate nativo di nessuno dei due conventi fiorentini. E ricordiamo: il 30 luglio 1475 (vedi sopra a questa data) gli era stata data licenza di trasferirsi ad altra provincia dell'ordine domenicano (licenza mai eseguita?).


Capitolo generale Roma 1539. Tra una lunga lista di trasferimenti: «In primis trasferimus..., et fr. Guilelmum Nicholai conventus Marsiliae de congregatione Franciae ad provinciam Provinciae, ...» (MOPH IX, 283 righi 4 ss, 25-26). Trasferimenti di frati della prov. Romana, p. 283/9-12; della prov. di Germania, p. 283/16-17. Questo frate domenicano fr. Guilelmus Nicholai, omonimo anche di patronimico, è di nazione francese e non ha nulla a che fare col nostro maestro Guglielmo di Niccolò.

Emilio Panella OP

Firenze, gennaio 2013 e ss


12.VIII.2015, messaggio da Matthias Bürgel. «Non mi sono dimenticato di maestro Guglielmo di Niccolò da Firenze: purtroppo la documentazione conservataci è relativamente scarsa, dato che il convento domenicano di Aquisgrana è stata vittima di un grave incendio nel 1656 che ha distrutto la maggioranza dei documenti. Quelli rimasti intatti, comunque, si trovano o nel archivio regionale a Düsseldorf oppure in quello diocesano di Aquisgrana stessa. Ho dato un'occhiata pure all'articolo di A. Huyskens sulla cronica di fr. Domenicus von Geldern (in: "Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins" 54, 1932, pp. 95-100), ma anche lì non c'è traccia di maestro Guglielmo. Mi dispiace non poter fornirLe informazioni più precise.

Un cordiale saluto da Colonia, Matthias Bürgel».

 


 

finis!


precedente successiva