Si tratta di collezione parigina di sermoni scolastici. Datata 1285 da B. HAUREAU, art. Remi de Florence, «Histoire littéraire de la France» 26 (1873) 556. Mentre il sermonario sarebbe del 1301-1302 secondo P. GLORIEUX, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, I, Paris 1933, 179; ID., L'enseignement au Moyen Age, « Archives d'Histoire Doctr. et Litt. du Moyen Age» 35 (1968) 52. Th. KAEPPELI in AFP 27 (1957) 151 n. 24, che studia i sermoni di Giovanni da Parigi, avanza seri dubbi sulla datazione del Glorieux e l'ordinamento cronologico del sermonario. Gli stessi dubbi si possono avanzare anche dalla cronologia conosciuta di Ramberto dei Primadizzi, di cui il suddetto sermonario contiene dei sermoni. Ramberto lascia Parigi nel 1299 e la sua presenza a Bologna è positivamente attestata tra 1300 e 1303: cf. J.-P. Muller nell'introduzione all'edizione dell'Apologeticum veritatis, Città del Vaticano 1943, pp. XVII-XVIII. Il 21 agosto 1301 Ramberto risulta priore di San Domenico di Bologna (ASF, NA 3140 (già B 2126, I) f. 43r-v).
Si attengono alla datazione GLORIEUX i curatori del Catalogue général des mss latins, VI (nn. 3536-3775), Paris 1975, 110-21, "Début XIVe s."
La collezione parigina contiene a ff. 203r-209v il sermone «Dominica III post Pascha,Vado ad Patrem. Io. 16» sotto il nome «fr. Remigius de Florentia Pred(icator)»; esso corrisponde al quarto sermone della domenica II dopo l'ottava di Pasqua del codice fiorentino G 4.936, ff. 148vb-152rb.Vangelo di tale domenica, Io. 16,16-22. Nel Repertorio dello Schneyer è recensito al n. 231 T30[=31?]. Il sermone non contiene alcun riferimento cronologico. Fattura elaborata, thema a due dizioni, prothema dalle riprese tematiche e rimate («vadere corporaliter discurrendo,... spiritualiter diligendo»). Quattro partizioni principali, le «quatuor vasiones hystoricas Christi ad patrem»: passione, resurrezione, ascensione, finale consumazione, sostenute da rispettive auctoritates assonanti al versetto tematico; molteplici partizioni subordinate. Intrecci di auctoritates bibliche dai medesimi lemmi e loro varianti, ricercate con l'ausilio delle Concordantie, ecc. Proposte di sviluppi alternativi (il che invita a tener distinta la redazione scritta del sermone dalla sua orale recitazione). Tono sofisticato, talvolta anche compiaciuto. Molte le citazioni dotte: Aristotele, Boezio, Ovidio, «Martialis Coqus», Massimo da Torino (non "Massimo il Confessore", come detto in ed. a stampa), Seneca a Lucilio (silloge, ordinamento e numero di lettera di tradizione medievale, come anche altrove), Lattanzio, Uguccione da Pisa, ecc.. Si noti il poeta e logico Silone (XII s.): «Et ideo dixit ille logicus parisiensis magister Silo “Linquo coax etc."», in C 4.936, f. 149va; riappare anonimamente nel de sanctis D 1.937, f. 406v (mano B): «Et ideo bene dixit ille magister in artibus "Linquo coax ranis etc."». Nel parigino Vado ad Patrem la citazione «magister Silo» (204rb-va) è più lunga (proviene dalla Legenda di Iacopo da Varazze), ed è seguita da un commento accomodatizio assente in quello fiorentino G 4.936. Remigio ha dunque riadattato il sermone Vado ad Patrem quando l'ha fatto riscrivere (1315 ca.) dal copista A nel sermonario de tempore G 4.936?
Nell'esemplare parigino sono identificabili alcuni interventi marginali di mano B, che ripara sviste o omissioni di copia: relinquendum (204ra); enormius (205vb); ubi mors semper (206va); ubi (206va, due righi dopo il precedente); Tullius (207vb) in sostituzione di Philosophus, e dunque verosimile autocorrezione d'autore. Meno perentorio, quanto ad autenticità remigiana, ma curioso il caso abundanter (208ra 10ult) inaspirato di prima mano; altra mano (B?) premette h (costante la grafia aspirata in Remigio); ma non interviene sul successivo abundantiam. Questi interventi concorrono a ridefinire i tempi del ms parigino, almeno quel blocco paleograficamente omogeneo al Vado ad Patrem di Remigio. Il primitivo sermone Vado ad Patrem, trasmesso dal testimone Paris, BN lat. 3557, trova sua congrua datazione e collocazione durante il periodo parigino del baccellierato sentenziario del suo autore, estremi massimi 1297-1300. Contenuto e stile tipici del sermone universitario.
Eccone qui di seguito il testo completo (lo aggiungo in genn. '06).
Paris, BN lat.
3557, ff. 203r-209v
(numerazione perturbata a f. 202, qui restaurata):
|203ra| fr. Remigius de Florentia Pred(icator) scritto al marg. sin.
Dominica III post Pascha. Vado ad Patrem. Io. 16[,28].
Istud verbum potest convenire predicatori. Debet enim predicator duo in se habere que tanguntur in verbo proposito, debet enim vadere corporaliter discurrendo et debet pater esse spiritualiter diligendo et generando. Quantum ad primum dicit Ione 3[,2] «Vade in Ninivem civitatem grandem et predica in eo predicationem quam ego loquor ad te»; et Luc. 9[,60] «Tu autem vade, annuntia regnum Dei»; et Prov. 6[,3] «Festina, discurre, suscita amicum tuum»; Glosa: «predicando». Quantum autem ad secundum dicit egregius predicator, Col. 4[= I Cor. 4,14-15]: «Non ut confundam vos hoc scribo sed ut filios meos karissimos moneo» - ecce patris dilectionem -, «nam si decem milia pedagogorum habetis in Christo sed non multos patres, nam in Christo Iesu per evangelium ego vos genui» - ecce patris generatio. Sed ista duo sunt a Deo scilicet domino nostro Iesu Christo et patre suo. A Christo enim est primum, idest vadere, quia ipse est prima via sine qua non possemus vadere; unde ipse dicit Io. 14[,6] «Ego sum via veritas et vita, nemo venit ad patrem nisi per me». A Christi autem patre est secundum, idest patrem esse, quia ipse est primus pater a quo omnem paternitatem oportet descendere. Eph. 4[= 3,14] «Flecto genua mea ad patrem domini |203rb| nostri Iesu Christi ex quo omnis paternitas in celo et in terra nominatur». Et ideo in principio humiliter obsecremus ut necessaria ad predicandum et audiendum paterne dignetur nobis concedere in suum preconium et nostrum profectum. Et salutemus in principio, si placet, illam viam per quam Christus venit ad nos ut nos ad patrem suum reducat, matrem nostram Virginem gloriosam dicentes Ave Maria etc.
Vado ad Patrem. Secundum doctrinam sanctorum dominus noster Iesus Christus quedam operatus est que debemus admirari, puta opera miraculosa; quedam operatus est que debemus imitari, puta opera virtuosa; rursus utriusque generis opera quedam que debemus attendere, secundum quod ea Dominus fecit ad literam; quedam autem debemus convertere ad misticam intelligenciam, puta in verbis premissis in quibus dominus noster Iesus «»duo de se asserit, scilicet vasionis motum quia Vado, et motionis termimum quia ad Patrem. Hec tamen duo de Christo vera fuerunt corporaliter sive historice; nos autem ea servare debemus spiritualiter sive mistice, ut scilicet spirituales effecti per Spiritum ad modum Spiritus vadamus, et ad patrem vadamus, quia sicut dicitur Io. 3[,8] «Spiritus ubi vult spirat et vocem eius audis |203va| et non scis unde veniat aut quo vadat, sic est omnis qui natus est ex Spiritu»: sic idest similiter in vadendo, est veraciter omnis generaliter, qui natus est spiritualiter, ex Spiritu efficienter. Sicut enim carbo ignitus facit operationes ignis et ignis vocatur, sic homo spiritatus facit operationes Spiritus et spiritus appellatur, quia «quod natum est ex Spiritu spiritus est», Io. 3[,6].
Circa hoc ergo notandum quod nos inveninus quatuor vasiones hystoricas Christi ad patrem, tres iam fecit et quartam facturus est. Vasit enim primo Christus ad patrem in passione, secundo in resurrectione, tertio in ascensione, quarto vasurus est in finali mundi consummatione. Has quatuor vasiones debemus facere spiritualiter sive mistice. Et prima facimus per penitentialem carnis macerationem, secundam vero per spiritualem cordis affectionem, tertiam per intellectualem mentis elevationem, quartam per finalem boni operis continuationem vel ececutionem.
De prima vasione Christi hystorica potest exponi illud Io. 7[,33] «Modicum tempus vobiscum sum et vado ad eum qui me misit», Glosa: per passionem ad Deum redit a quo tamen non recessit. Sic enim vasit per passionem ad patrem sicut vadit hostia vel oblatio ad eum a quo recipitur, quia ipse |203vb| se optulit patri in ara crucis, sicut dicit Apostolus ad Phil. 5[,2] «Christus dilexit nos et tradidit se pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis», Glosa: dum occisus est in cruce. Hanc autem vasionem ad patrem nos mistice facimus per penitentialem carnis macerationem. Per hanc enim carnem nostram quodam modo crucifigimus, iuxta illud Gal. 5[,24] «Qui autem sunt Christi, carnem suam crucifixerunt», Glosa: idest maceraverunt. Et eam sic crucifixam quasi hostiam patri offerimus idest Deo toti trinitati, que tota est pater noster, sicut sola persona patris est pater Christi secundum Augustinum. Unde Rom. 12[,1] «Obsecro vos per misericordiam Dei ut exhibeatis corpora vestra hostiam viventem, sanctam, Deo placentem».
Et de hac quidem vasione mistice potest exponi quod scriptum est ad literam de nostro Salvatore, Io. 16[,28] «Exivi a patre et veni in mundum, iterum relinquo mundum et vado ad patrem».
Exivi a patre idest a Deo quia «unus est Deus et pater omnium vestrum», ut dicitur Eph. 4[,6], in quo scilicet eram per carnalem ydeam, iuxta illud Boetii in tertio De consolatione [III, 9 metr. vv. 7-8] «ducis ab exemplo, pulchrum pulcherimus ipse | mundum mente generis similique <in> ymagine formans». Nullus enim potest exire |204ra| a te in quo non erat aliquo modo. Omnis autem creatura antequam in se esset, prius erat in Deo sicut in causa ydeali vel exemplari.
Et veni in mundum per actualem existentiam; iterum relinquo per intellectualem displicentiam; mundum idest muldialem lasciviam spurcitiam immunditiam malitiam. Augustinus: O munde immunde! Mundus enim est quod primo occurrit vere penitenti relinquendum [relinquendum add. B marg. sin.], iuxta illud . . [sic] Spernere mundum etc., et spernere se sperni. Non quod debeat velle quod alius sperneat eum affectu, quia omnis spernens peccat, sed effectu, puta quia non est albas vel comes etc. Deus enim in gratiis conferendis non astringitur consequentia logica.
Et vado per presentialem penitentiam. Non debet dicere "vadam" sicut dicitur Mich. 1[,8] «Vadam spoliatus et nudus, faciam planctum», quia ut dicit Ambrosius in quodam sermone, penitentia est mala preterita plangere et plangenda iterum non commictere; sed vado scilicet in presentiarum, quia sicut dicit Ovidius De remedio amoris, qui non est hodie cras minus aptus erit, immo forte non erit. Quia, sicut dicit Augustinus in Sententiis Prosperi, qui penitenti |204rb| veniam promisit, differenti diem crastinum non spopondit. Unde optime dixit Martialis Coqus [Epigrammata V,58]: Cras te victurum, cras dicis, Postume, semper; dic michi, cras istud Postume quando venit? quam longe? cras istud ubi est? aut unde petendum? Numquid apud parthos armeniosque latet? Iam cras istud habet Priami vel Nestoris annos. Cras istud q<??>ti , dic michi, possit emi? Cras vives, hodie iam vives, hodie secum est. Ille sapit quis? Quis, Postume, vixit heri? Non est, crede michi, sapientis dicere "Vivam". Sed hoc est animalis bruti scilicet corvi, quia sicut dicit Soph. 3 [= 2,14] «Vox cantantis in fenestra, corvus in superliminari». Et ideo dixit ille logicus parisiensis magister Sylo «Linquo coax ranis, cra corvis, vanaque vanis. Ad logicam pergo que mortis non timet ergo» [da Iacopo da Varazze, Legenda aurea, c. De commemoratione animarum]. Linquo, idest derelinquo ranis coax, quia rane babitantes in aquis faciunt “coax coax”. Inchoo inchoas idem est quod incipere; quasi dicat: Dimitto ranis vocem illam que significat solum voluntatem incipiendi. Unde per ranas habitantes in aquis optime intelliguntur peccatores. Dicit quod pergit ad logicam, |204va| idest ad scientiam rationalem que non timet “ergo”, idest que non timet conclusionem mortis, quia quando mors veniet, si bene studuerit in scientia que est secundum rationem, non habebit timorem. In homine dum vivit fit super eum prima propositio et secunda, maior et minor; sed in morte fit sibi conclusio. Que sunt premisse que fiunt peccatoribus? "Omnis usurarius deputatus est ad penam eternam; tu es usurarius". Ista dicunt tibi dum vivis. Sed quid dicetur tibi in morte? Tunc concludetur tibi: "Ergo deputatus es ad penam eternam". Iterum plus, fit alius sillogismus talis: Omni usurario dicetur in morte "Vade ad penas eternas, fuisti usurarius"; ergo in morte dicetur tibi "Vade ad penas eternas". E contrario de bonis.
Ad patrem per penitentialem hostiam vel per connaturalem convenienciam. Et hoc procul dubio faceret quicumque quantumcumque deliciis et mundo deditus vel delicatus vel deliciosus et mundanus, si bene attenderet potentias et officia potentiarum que sunt in anima nostra. Quelibet enim potentia naturaliter vadit ad suum obiectum et refugit contrarium. Nunc ita est quod invenimus in anima nostra quatuor potentias, que omnes rationales sunt sive per essentiam sive per participationem: scilicet appetitum concupiscibilem, |204vb| appetitum irascibilem, intellectum? sive rationem, et appetitum intellectivum? sive voluntatem. Intellectus dividitur in speculativum et practicum, secundum Philosophum in III De anima, et ratio dividitur in superiorem et inferiorem, secundum Augustinum in XII De Trinitate. Obiectum appetitus concupiscibilis est delectatio, et eius contrarium est illud quod est penale et contristativum. Hoc refugit appetitus concupiscibilis, et ideo si hoc attendas profecto relinques mundum ratione angustiose tribulationis, iuxta illud Io. 7[= 16,33] «In mundo pressuram habebitis, in me autem pacem»; et Mt. 18[,7] «Ve mundo ab scandalis». Et vades ad patrem ratione summe consolationis, iuxta illlud II Cor. 1[,3] «Pater misericordiarum et Deus totius consolationis», et Ps. [35,10] «Delectationes in dextera tua usque in finem». Obiectum autem irascibilis est arduumm et eius contrarium quod refugit est vilificativum, refugit quod vilificetur. Et ideo si hoc attendimus pro certo relinquemus mundum ratione vilis sevitutis, iuxta illud Gal. 4[,3] «Sub elementis huius mundi eramus servientes». Et vademus ad patrem ratione honorabilis sublimitatis, iuxta illud Mt. 6[,9] «Pater noster qui es in celis», et in Ps. [82,19] «Tu solus altissimus super omnem |205ra| terram». Obiectum autem intellectus speculativi est verum. Illud autem quod refugit est falsum, et ideo hoc attendentes debemus fugere mundum ratione deceptorie falsitatis. Unde Iob. 20[,5] «Gaudium ypocrite» idest mundi ad instar puncti. Et B(ernardus): Mundus clamat, eius(?) decipiam etc. Immo illi de mundo qui videntur maxime favere scilicet adulatores, illi sunt qui maxime decipiunt, iuxta illud Ysa. 3[,12] «Popule meus qui beatum te dicunt, ipsi te decipiunt»; et percnciose, quia sicut dicit Glosa Augustini super illud Ps. [39,16] «Qui dicunt michi euge euge», plus nocet lingua adulatoris quam manus persecutoris. Et ideo debet vadere ad patrem ratione directorie veritatis, iuxta illud Io. 17[,17] «Pater sanctifica eos in veritate», et Ps. [24,5] «Dirige me in veritate tua». Item obiectum intellectus practici est iustum, et id quod refugit sive eius contrarium est iniustum. Et propterea hoc attendentes debemus relinquere mundum ratione inique tyrannidis scilicet principis eius idest dyaboli; unde Io. 12[,31] «Princeps mundi huius eicietur foras». Iste profecto tyannus est quia non diligit bonum subditorum sed eis invidet et non vult |205rb| eorum vitam sed mortem. Unde Sap. 2[,24] «Invidia dyaboli» etc. Et vadere ad patrem ratione iuste equitatis, iuxta illud Io. 17[,25] «Pater iuste, mundus te non cognovit». Item obiectum rationis superioris est eternum quia intendit rationibus eternis conspiciendis et consulendis, sicut dicit Augustinus, et ideo secundum hoc debemus relinquere mundum ratione transitorie instabilitatis quia «mundus transit et concupiscentia eius», I Io. 2[,17]. Et vadere ad patrem ratione permansive eternitatis, iuxta illud Iac. 1[,17] «Omne datum optimum et omne donum perfectum desusrsum est, decendens a patre luminum apud quem non est transmutatio neque vicissitudinis obumbratio». Item obiectum rationis inferioris est temporale gubernandum quia intendit temporalibus gubernandis, ut dicit Augustinus, et ideo secundum hoc debemus relinquere mundum ratione omnimode ingubernalitatis, quia ut dicitur I Io 2[,16] «Omne quod est in mundo aut est concupiscentia carnis aut concupiscentia oculorum aut superbia vite»; que nullo modo nec gubernare nec gubernari possunt, cum sint penitus contra rationem, ad quam scilicet pertinet gubernatio, quia ipsius rationis est dirigere in finem. Unde Boetius in III |205va| De consolatione [III, 9 metr. v. 1]: «O qui perpetua mundum ratione gubernas». Et vadere ad patrem ratione provide gubernationis, iuxta illud Sap. 14[,3] «Tu autem Pater gubernas omnia providentia». Ultimo obiectum voluntatis est donum et propter hoc debemus relinquere mundum ratione totalis malignitatis, quia sicut dicitur I Io. 5[,19] «Totus mundus in maligno positus est». Et vadere ad patrem ratione fontalis bonitatis, Iac. 1[,17] «Omne datum optimum» etc. Ergo debemus relinquere mundum propter naturalem disconvenietntiam et ire ad patrem ob naturalem convenientiam.