precedente successiva

8. I primi tre cronisti: Bartolomeo da San Concordio, Ugolino di ser Nuovo dei Cavalosari, Domenico da Peccioli

(1)   Bartolomeo da San Concordio (Pisa), dal territorio amministrativo del suburbio cittadino; dunque anche "Bartolomeo da Pisa". In religione dal 1277-76, compare la prima volta nel 1291 lettore di logica, dalla lunghissima carriera professorale in molti conventi della provincia Romana, muore in luglio 1346.

■ → De dictionibus proferendis sive de accentu; De dictionibus scribendis sive de ortographya

RD Tuscia I, n° 3496 e 3603; II, 229 n° 3458 «Ecclesia Sancti Concordii prope Pisas». ASF, NA 5477, ff. 151r-152r (Pisa 1.V.1398/7) «monasterii sive ecclesie Sancti Concordii de Barbaricina de Pisis ordinis Camaldulensis». Cr Ps n° 180 f. 25v «Namque vixit in ordine circa septuaginta annos, numquam otiosus usque ad ultimum diem». SOPMÆ I, 157-68; IV, 43-44.

ASF, NA 12394, I, f. 180r (Pisa 22.VII.1361/0) «Item <ego presbiter Lupus filius condam Aliocti de Pisis> relinquo presbitero Piero Rubeo, capellano pisane maioris ecclesie, summam meam de casibus conscientie compositam per fr. Bartholomeum de Sancto Concordio, tenendam et usitandam a dicto presbitero Piero per decem annos, et lapsis decem annis teneatur et debeat ipsam dare conventui fratrum Sancti Donnini, cui conventui ex nunc dictam summam iudico pro anima mea. Tamen iubeo et mando quod si presbiter Iacobus de Peccioli vellet dictam summam, detur ei pro florenis 7 auri, qui floreni dentur et dari debeant monasterio Sancti Donnini».

(2) Ugolino di ser Nuovo dei Cavalosari da Pisa, in religione dagli anni 1333-34, nel 1338 studente di filosofia. In Pisa luglio 1360, giugno e agosto 1362. Muore in Firenze nel 1364. «Frater Bernardinus de Peccioli… Hunc fratrem dixit fr. Ugolinus fuisse primum quem mori videret cum tantis lacrimis ut numquam sic alium transivisse conspexerit. 1334» (Cr Ps n° 151).

Cavalosari (Cavalozzari, Cavalozzeri, Cavallozari, de Cavallosaris: costruito, come Padulozzari, con Oseri/Ozzeri torrente di diramazione del Serchio? proparossitona?), famiglia mercantile di popolo. Chronica Antianorum civitatis Pisarum (1289-1409), ed. F. Bonaini, «Archivio storico italiano» I ser., 6/II (1845) 571: Ceus Cavalozari (priore per il quartiere di Mezzo 1313). Cristiani, Nobiltà e popolo 511a. M. Ronzani, Famiglie nobili e famiglie di "popolo" nella lotta per l'egemonia sulla chiesa cittadina a Pisa fra Due e Trecento, AA. VV., I ceti dirigenti nella Toscana tardo comunale, Firenze 1983, 117-34, specie 121-22, 126 n. 38. Tolomeo da Lucca OP, Annales (1303-06), ed. B. Schmeidler, Berlin 1955, 329a Auser -siris, antico nome del Serchio. Villani  XI, 170, 16; vol. II, 733 Oseri/Osori.

ASF, NA 12394, I, ff. 165v-166v (Pisa 1.VII.1361/0) «Actum Pisis in secundo claustro ecclesie Sancte Katerine predicte presentibus fratribus Provino de Vico et Ugolino ser Nuovi fratribus dicti ordinis et conventus».

ASF, NA 12394, II, ff. 146v-149r (Pisa 21.VI.1363/2) «Cola relicta ser Guidonis Merolle notarii» nomina fedecommissari testamentari «fr. Silvestrum magistrum Hospitalis Novi predicti, fr. Ugolinum ordinis fratrum Pred. de Pisis,…». Ib. 8105, ff. 114v-115v (25.VIII.1363/2) testamento di Francesco de fu Meo speziario della cappella San Felice, «Actum Pisis in sacristia fratrum Pred. de Sancta Katerina presentibus fr. Provino de Vico, fr. Ugolino Nuovi, fr. Ranerio de Spina».

Cr Ps n° 230 «Frater Ugolinus condam Novi mercatoris, de populari que dicitur Cavalasari…». MOPH XX, 296/26, 310/8, 323/12 «Ugolinum ser Nuovi». Necr. II, 535b. SOPMÆ II, 282; IV, 126. Da non confondere con l'orvietano fr. Ugolino di ser Neri (fl. 1372-1419): MOPH XIX, 241b; Necr. II, 592, 593, 594; M. Rossi Caponeri - L. Riccetti, Chiese e conventi degli ordini mendicanti in Umbria nei sec. XIII-XIV, Archivi di Orvieto, Perugia 1987, 264b.

(3) Domenico da Peccioli. Salvatore al secolo, originario della pieve San Verano a Peccioli (pr. Pisa), media Valdera, in territorio diocesi Volterra confinario con quella lucchese, a est con la praedicatio dei conventi (dal 1329) di San Gimignano e San Miniato.

Bonaini, Chronica 589 n. 317, non ci dice né qui né altrove perché Bonaccursus de Peccioli q. Hubaldi, priore cittadino per il quartiere di Chinzica 1338 genn.-feb. (Chronica Antianorum civitatis Pisarum, «Archivio storico italiano» I ser., 6/II (1845) 770), sia padre del nostro Domenico.

«Frater Oddo theuthonicus, natus in Pisis patre theuthonico… De cuius devotione quidam meus avunculus mira dicebat in castro de Peccioli, namque devotus illius familie satis erat» (Cr Ps n° 109). RD Tuscia II, 387a.

Attratto da fra Gherardo Buzzaccarino di messer Guido dei Sismondi († 1348), entra in religione nel 1347, verosimilmente già licenziato in arti («intravit ordinem solepnis gramaticus» Cr Ps n° 273), nel 1348 novizio e professo. Nella devastazione del 1348 vede morire una quarantina di frati e ne assiste la dipartita.

«Huius atractu, quia in seculo eramus individui sotii, intravi hunc ordinem impellente Deo» (Cr Ps n° 191). ASF, NA 8064, f. 51r-v (Pisa 4.XII.1392/1) «dnus Ricoverus olim dni Guidonis Buçaccharini de Sismundis de cappella Sancte Marie Maioris ecclesie»; 2969, f. 163v (Firenze 4.II.1407/8) «Nobilis miles dnus Rossus condam dni Guidonis Buçaccharinus de Sismundis civis pisanus de cappella Sancti Salvatoris». Per il ceppo Sismondi Buzzaccarini: AA. VV., I ceti dirigenti nella Toscana tardo comunale, Firenze 1983, 310a.

«Frater Iacobus Orlandi [† marzo 1348]… Hic primus fuit frater quem ego viderim mori postquam ordinem sum ingressus» (Cr Ps n° 182); il doc. di ser Andrea di Pupo da Peccioli, citato da Bonaini, Chronica 530-31, è oggi ASF, NA 450, f. 222r-v (Pisa 20.VI.1338/7), che ha «pro expensis per eam [non eum] factis in funeralibus… Actum Pisis in domo habitationis dicte dne Puccie <relicte Laini de Gottulis de Florentia>, posita in cappella Sancti Martini Kinthice, presentibus fr. Dominico de Sancto Miniate de dicto ordine et Casino dni Clari de Gottulis de Florentia testibus». «Frater Iohannes Fridiani [† peste 1348]. Inter omnes quos ego vidi fratres et patres» (Cr Ps n° 187).

«Fr. Philippus Puccini… michi sotius in novitiatu» (Cr Ps n° 183). «Fr. Georgius novitius sed etate annorum circa xiiijor, fuit michi sotius» (n° 190). «Fr. Iohannes de Sancta Cecilia… magister novitiorum fuit et meus cum aduch novitius essem, mortuo nostro magistro primo» (n° 189). Tutti deceduti nel 1348. Un maestro dei novizi non pisano, morto nel '48, da nota quattrocentesca in calce a Cr Ps f. 26v: «Fr. Iohannes Puccini Pistoriensis obiit cum his, assignatus in hoc conventu, fuit devotus et magister novitiorum». Successivamente «Fr. Iacobus Christiani… michi familiaris et sotius dum fui novitius» (n° 236).

«Frater Iacobus Upeçini [† peste 1348], iuvenis de parvo tempore professus, consotius meus, quia nondum a novitiis revocatus» (Cr Ps n° 195). «Frater Iohannes de Canneto [† post 2.IX.1349/8]… Sub manibus istius ego qui scribo fui receptus ad ordinem et sub eo nostrum ordinem sum professus» (n° 220).

1348: «Hoc anno defuncti sunt in Pisis plusquam xl fratres» (Cr Ps n° 182). I deceduti del 1348 corrispondono al blocco delle biografie n° 182-218 (= 37). Un cronista contemporaneo annota con puntigliosa precisione in Cr SMN ben 81 decessi tra aprile e settembre 1348: Quel che la cronaca conventuale non dice, MD 18 (1987) 259-60. Echi in ASF, NA 1815, f. 157r-v (Pisa 1.V.1350/49) «tempore maxime mortalitatis mortuus est que fuit in civitate pisana et eius comitatu, ut manifestum est». «Frater Francischus de Cinquinis… et in illa mortalitate ego astiti sibi serviendo» (Cr Ps n° 206).

Priore in Pisa negli anni '70 e in Lucca (1367, 1401) (E. Lazzareschi, I domenicani nel carteggio di Paolo Guinigi, MD 43 (1926) 483: 1371); Verde-Corsi 590a: 1366-1401). Provinciale romano da gennaio 1378 a ottobre 1380, all'apertura dello scisma (ASPg, CRS, S. Domenico, Miscell. 66: Liber privilegiorum provincie Romane, ff. 4v, 5v; Masetti, Monumenta I, 339-44). Licenziato maestro in teologia in Pisa per autorità di papa Urbano VI (1378-89) tra 1378 e 1380.

In ottobre 1380 porta già il titolo magistrale: «apud fr. Dominicum de Peccioli magistrum» (Liber privilegiorum f. 5v). ASF, NA 7986, ff. 139v-140r (Pisa, capitolo Santa Caterina, 25.VIII.1383/2) «magistri Dominici de Peccioli»; 7986, f. 155r-v (Pisa, capitolo Santa Caterina, 25.XI.1383/2) «magister Dominicus de Peccioli ordinis fratrum Pred., sacre theologie magister, vicarius et frater conv. Sancte Cateline ord. Pred. de Pisis».

Vicario del maestro dell'ordine con importanti incarichi istituzionali, cura il monastero lucchese (MOPH XIX, 236b: 1386-92; p. 92 § 305: maggio 1389). Concorre con Chiara (Tora) di Piero Gambacorta a fondare (1385) il monastero pisano riformato San Domenico:

N. Zucchelli, La beata Chiara Gambacorta. La chiesa ed il convento di S. Domenico in Pisa, Pisa 1914, 47-48, 88-89, 158, 208, 281-88, 346-48, 390, 386. Ristampa parziale, in parte compendiata, N. Zucchelli, Il monastero S. Domenico in Pisa 1385-1985, Roma (Ediz. Vivere In) 1985. F. Redi, Dalla torre al palazzo: forme abitative signorili e organizzazione dello spazio urbano a Pisa dall'XI al XV secolo, AA. VV., I ceti dirigenti nella Toscana tardo comunale, Firenze 1983, 291 n. 70.

Vicario nella provincia Lombarda superiore 1388-91, e nel convento pisano dei frati Armeni di san Basilio (MOPH XIX, 206 § 35-37, 210 § 89; 84 § 232: 2.X.1388), da indentificare con Sant'Antonio a Spazzavento (Pisa):

ASF, NA 20729, VI, f. 1v (17.I.1397) «fr. Pierus de Chiusi, frater Sancti Anthonii de Spassavento de Pisis ordinis sancti Basilii fratrum Hermenorum»; ib. 8065, II, ff. 44v-45r (17.III.1402) «Actum Pisis in suprascripto conventu <Sancti Antonii de Spassavento> in sala camere suprascripti domini generalis <scil. fratris Antonii Petri de Pisis prioris generalis ordinis Herminorum> posita iuxta via<m> publica<m> et iuxta ecclesiam Sancti Antonii de Spassavento suprascripti, presentibus magistro Iacobo olim Iohannis de Pisis, sacre theologie magistro, fratre Sancte Caterine de Pisis ordinis sancti Dominici et Giordano olim Andree de Bari commorante et quocho in suprascripto conventu»; 17104, ff. 74r-75r (Pisa 5.XI.1406/5), 13 frati in atto capitolare, più il generale Antonio di Piero da Pisa. Cf. Käppeli, La raccolta 206-08.

Predicatore e scrittore:

Predica la quaresima 1396 (in Prato?): lettere di Chiara Gambacorta, datate a tergo dai destinatari (Francesco Datini da Prato e sua moglie Margherita), C. Guasti, Ser Lapo Mazzei. Lettere di un notaro a un mercante del secolo XIV, Firenze 1880, II, 318, 320 («maestro Domenico da Pecc<i>ori padre nostro»), 321-22; cf. Zucchelli, La beata Chiara…, Pisa 1914, 207-08 (in 208 n. 1 interpreta «a Firenze»), 346-48. Predica in Firenze la quaresima 1382 e 1393: Necr. II, 538a, 545a (quaresima 1396 predicata in Firenze da Michele da Siena OP, ib. 347a). SOPMÆ I, 333-34; IV, 72. L. Gargan, Lo studio teologico e la biblioteca dei domenicani a Padova nel Tre e Quattrocento, Padova 1971, 274 n° 221.

Muore in dicembre 1408 (anno comune, come si mostrerà più oltre). Maestro Simone di Filippo da Cascina predica il sermone esequiale (BAV, Barb. lat. 710, ff. 59ra-60rb: Sermo quem feci in morte magistri Dominici de Peccioli, scripsi tamen quod potest fieri pro iudice, erat pisanus; nessuna notizia biografica) e ne scrive l'elogio in Cr Ps n° 273.

 Sessant'anni circa di vita religiosa. Almeno settantacinque anni d'età. Ammirevole longevità, per i suoi tempi.

precedente successiva