precedente successiva

(...  III  -  Contesto...  dei quodlibeti)

III.2  Magister meus frater Thomas de Aquino

«Magister meus quem sequor» si dice in Quol. II,1,91. Il nome di Tommaso d’Aquino è taciuto ma le ascendenze dottrinali non lasciano dubbi. Se si sostiene l’unicità della forma sostanziale in ogni composto, come assicurare l’identità del corpo vivo con quello morto del Cristo, visto che l’essere a un corpo vivo e a uno morto non può esser dato da una medesima forma? Non in forza della permanenza d’altre forme intermedie - come sostengono i fautori della pluralità delle forme - bensì in forza dell’unità del supposito. Sia la tesi dell’unicità della forma sostanziale che l’applicazione al problema cristologico portano il marchio di Tommaso d’Aquino. Gli fanno eco la letteratura pro e contro Tommaso, le primissime contestazioni del Correctorium fratris Thomae (1277-79) di Guglielmo de la Mare e le risposte dei Correctoria corruptorii dei discepoli di Tommaso della prima ora. Ma lo stilema «magister meus» ricorre anche altrove:

Unde Damascenus in libro III c. 25 «Oportet scire quod due ikioseses sunt, idest proprietates: una naturalis et substantialis et altera personalis et habitudinalis». Et in eodem c. 6 «Neque differunt ab invicem ypostases secundum substantiam sed secundum accidentia que sunt caracteristica ydiomata, idest designativa» propria vel proprietates. Quamvis enim persona et ypostasis de quibus loquitur Damascenus nominent individuum solum in genere substantie, sed tamen accidens non causatur sine substantia. Aliud autem est esse substantiale et aliud est esse accidentale. Secundum autem diversitatem esse oportet esse diversitatem modi qui consequitur esse, sicut dicit magister meus [= Tomm., Summa tbeol. I,5,5 ad 3; In Metaph. V, lect. 19, EM 1926, nn. 1054-57]. Unde et dicit quod homo habet alium modum secundum quod est homo et alium modum secundum quod est albus, et abum secundum quod est virtuosus et alium secundum quod est sciens, immo et alium secundum quod est cecus» (De modis rerum I,47: cod. C, f. 46rb-va).

Giovanni Damasceno, De fide orthodoxa III, 25, trad. greco-latina di Burgundione da Pisa (1153-54), ed. E.M. Buytaert, St. Bonaventure - New York 1955, 269; III, 6, ib. 187.

■ Il De modis rerum va collocato, per quanto è stato possibile stabilire a tutt'oggi, tra 1280 e Quolibet I (Cf. PANELLA Un'introduzione..., in MD 1981, 65-66; →..\nomen2\gavric11.htm). Nel De uno esse in Christo, a chi presumeva dedurre più esseri in Cristo dalla pluralità delle forme sostanziali (ob. 17), Remigio risponde appellando all'autorità d'innominati «magistri nostri»: «Ad decimum septimum dicendum quod plures forme accidentales et etiam plures forme substantiales, sumpta tamen pluralitate secundum rationem tantum, possunt esse in eodem individuo, non autem plures substantiales reales, ut alibi per magistros nostros sufficienter probatum est et a sapientibus tenetur, licet aliqui minus intelligentes contrarium dicant... » (ed. Grabmann in «Estudis Franciscans» 1924, 273). L'anonimo domenicano, che disputa a Perugia nel 1284-85 la Questio de unico esse in Christo, conclude il corpo della soluzione: «Et hanc veritatem ponunt isti doctores: Innocentius IV [= Pietro da Tarentaise], frater Thomas, dominus Annibaldus, dominus Bonaventura, frater Albertus» (ed. S.L. Forte in AFP? 1949, 119). Vedi testi in E. HOCEDEZ, Quaestio de unico esse in Gristo a doctoribus saeculi XIII disputata, Roma 1933.

Nel prologo sulla scienza in generale, Omnia appetunt bonum tratto da Topici III,1 (116a 19-20; trad. di Boezio AL V/1-3, 50), si legge un brano che invoca l’autorità d’un «quidam sapiens». Chi è costui? Una lettura in sinossi non lascia dubbi che il riferimento vada a Tommaso. Il brano di Remigio ricalca, dove letteralmente dove compendiando o parafrasando, le prime pagine del commento di Tommaso alla Metafisica.

Tommaso

Remigio

Proponit igitur primo quod omnibus hominibus naturaliter desiderium inest ad sciendum. Cuius ratio potest esse triplex.

Planum est quod scientia de se appetibilis et expetibilis est; unde omnes homines etiam quodam naturali appetitu scientiam desiderant. Unde in principio veteris Methaphisice dicitur «Omnes homines naturaliter scire desiderant» [980a 22; AL XXV/1, 89 e XXV/2, 7]. Huius autem naturalis desiderii omnium hominum ad scientiam triplex potest assignari ratio.

Primo quidem quia unaquaeque res naturaliter appetit perfectionem sui. Unde et materia dicitur appetere formam, sicut imperfectum appetit suam perfectionem. Cum igitur intellectus, a quo homo est id quod est, in se consideratus sit in potentia omnia, nec in actum eorum reducatur nisi per scientiam, quia nichil est eorum quae sunt ante intelligere, ut dicitur in III De anima, sic naturaliter unusquisque desiderat scientiam sicut materia formam.

Prima quia unaqueque res naturaliter appetit suam perfectionem. «Anima autem - ut dicitur III De anima - quodammodo est omnia» [431b 21; Florilège 6, 161]; quodammodo quia in potentia. Ista autem potentia non perficitur nec reducitur ad actum nisi ea actu intelligat, et ita per scientiam.

Secundo quia quaelibet res naturalem inclinationem habet ad suam propriam operationem, sicut calidum ad calefaciendum et grave ut deorsum moveatur. Propria autem operatio hominis, in quantum homo, est intelligere. Per hoc enim ab omnibus aliis differt. Unde naturaliter desiderium hominis inclinatur ad intelligendum et per consequens ad sciendum.

Secunda quia unaqueque res naturalem babet inclinationem ad propriam operalionem, sicut leve ad sursum ferri et grave ad deorsum. Propria autem operatio bominis, in quantum est bomo, est intelligere. Per intellectum enim est homo, et ideo etc.

Tertio quia unicuique rei desiderabile est ut suo principio coniungatur; in boc enim uniuscuiusque perfectio consistit. Unde et motus circularis est perfectissimus, ut probatur VIII Physicorum, quia finem coniungit principio. (…)

Tertia quia unicuique rei desiderabile est ut suo principio coniungatur; in boc enim consistit perfectio uniuscuiusque. Unde et motus circularis probatur esse perfectissimus, VIII Physicorum, quia finem coniungit principio. Principium autem intellectus nostri, per quem homo est homo, Deus est, cui coniungitur homo per congnitionem et scientiam. Io. 17[,3] «Hec est vita eterna» etc.

Nec obstat si aliqui homines scientiae huic studium non impendant, cum frequenter qui finem aliquem desiderant, a prosecutione finis ex aliqua causa retrahantur vel propter difficultatem perveniendi vel propter alias occupationes. Sic etiam licet omnes homines scientiam desiderent, non tamen omnes scientiae studium impendunt, quia ab aliis detinentur, vel a voluptatibus vel a necessitatibus vitae praesentis vel etiam propter pigritiam vitant laborem addiscendi (In I Metaph. lect. 1, EM 1926, nn. 1.4).

Sed obviat questio: si omnes homines naturaliter scientiam appetunt, unde est quod tam pauci eam habere contendunt, immo ut <in> pluribus quasi eam habere contempnunt? Si omnes bomines naturaliter desiderant scientiam, unde est hoc quod multi non student habere eam? Ad quod, secundum quendam sapientem, dicendum quod hoc est quia detinentur voluptatibus vel necessitatibus vel pigritia et aliis huiusmodi. Que omnia sint procul a nobis (Prologus super scientiam in generali: cod. G4, f. 342ra; tutto il prologo ff. 341vb-344va).

In un sermone per l’ottava di san Martino, Remigio confessa chi sia il suo maestro; di lui anzi trasmette uno squarcio di lezione:

«Et quomodo rustici propter beneficia pretulerunt beatum Martinum beato Petro apostolo, ut lusorie referebat magister meus frater Thomas de Aquino; in festo enim beati Petri omnia bona videntur deficere que in festo beati Martini inveniuntur habundare; unde suffecit beato Martino quod diceretur “Martine par apostolis”» (cod. D, f. 355ra; Studio 192).

Di Tommaso d’Aquino Remigio fu uditore durante il secondo insegnamento parigino (1268-1272) (Studio 191-92, 208).

Negli studi remigiani l’attenzione al filone tomistico è stato presente, anzi preponderante, fin dagli inizi del secolo. Ma scarsità dei testi remigiani disponibili e frammentarietà della base letteraria di collazione non permetteva di delineare il problema con dovuta pertinenza, tanto più che sulla questione incidono due delicati fattori: a) prestiti anonimi dai testi tomasiani sparsi in moltissime opere di Remigio, la cui identificazione richiede non poco lavoro; b) eventuali reticenze, selezione di testi, reinterpretazioni di tesi tomasiane non sembrano aliene da Remigio, così come dai più entusiasti seguaci di Tommaso; del resto la loro vivacità intellettuale e libertà nei termini di consenso son ben noti agli studiosi della primissima scuola tomasiana. In questa fase di studi meglio censire riferimenti e prestiti da Tommaso man mano che se ne possa stabilire con certezza l’occorrenza. I quodlibeti offrono un saggio cospicuo, e significativo nel medesimo tempo, di tale lavoro. Introdurrò il soggetto recensendo riferimenti espliciti alla persona e opere di Tommaso reperibili negli scritti di Remigio.

■ Vaghi “motivi comuni” (interdiscorsività) senza esteso riscontro testuale (intertestualità), siano essi tra Remigio e Tommaso o tra Remigio e Dante, non sono buona base di partenza; li si ritrovano in centinaia di testi del periodo della schola, senza reale dipendenza. Vedi, ad esempio, M.C. De Matteis, Il «De bono communi» di Remigio de’ Girolami († 1319), «Annali dell’Università di Lecce» (Fac. Lettere Filosofia Magistero) 3 (1965-67) 22 ss, 33 ss, 41 ss. Lo Speculum morale dello Ps-Vincenzo da Beauvais (ib. pp. 42 ss.) è in gran parte tardiva extractio della sezione morale della Summa theologiae di Tommaso d’Aquino; coincidenze testuali non dimostrano dipendenza dallo Speculum morale ma rinviano alla fonte comune Tommaso.

1. Ritmo «Per contra dictus / Thomas bisso sine fictus...».

Note di biografia…, AFP 54 (1984) 264-65; re1273.htm#7 marzo 1274.

2. Sermone in ricevimento di Tommaso dei Sanseverino conte di Marsico (1314?).

«nepos carnalis fuit luminis oculorum nostrorum, corone capitis nostri, fratris Thome de Aquino»; era infatti figlio di Ruggero dei Sanseverino e di Teodora sorella dell’Aquinate. AFP 54 (1984) 267.

3. Sermone di dom. I dopo la Trinità, Deum nemo vidit umquam (I Io. 4,12).

Secundo modo videtur [Deus] per scripturam sicut facies alicuius videtur per aquam; et hoc modo vident theologi, scilicet Beda, Albertus, Thomas de Aquino etc. (cod. G4, f. 158va).

E in una seconda redazione del medesimo sermone:

Item [videtur Deus] per scripturam; sed hec visio est sicut umbra in aqua, nam scriptura dicitur aqua, iuxta illud Eccli. 15[,3] «Aqua sapentie salutaris potabit illum». Secundum illum modum viderunt eum magni doctores theologi, ut Beda, Origenes, Augustinus et Ieronimus et frater Thomas de Aquino et alii contemplantes et perscrutantes divinam scripturam (cod. G4, f. 159va).

Le due redazioni di Deum nemo vidit si trovano rispettivamente in cod. G4, ff. 158ra-159ra e ff. 159ra-160va. Vi rimanda il santorale cod. D, f. 346rb: «Quot autem modis videatur [Deus] a nobis, quere in sermonibus de tempore, dominica prima post festum Trinitatis, in sermone Deum nemo vidit». Ma la distinzione dei dodici modi di vedere Dio la si ritrova - più prossima alla prima redazione - anche nella questione Queritur utrum Deus sit cognoscibilis a creatura (cod. C3, ff. 94va-95vb). Nel “secondo modo” si dice: «Secundo modo per scripturam sicut facies alicuius videtur per aquam, quia scriptura acqua est, Eccli. 15[,3]. Et hoc modo cognoscunt theologi, ut Albertus, Thomas etc.» (G3, f. 94vb).

Alberto Magno è menzionato anche altrove: «... in genere loquendo habitantes in regionibus temperatis habent melius capud et ingenium quam habitantes in regionibus frigidis; et tamen in particulari invenitur contrarium, puta in Beda Anglico, in Micaele Scoto, in Alberto Theotonico» (cod. D, f. 159ra). «Frater etiam Albertus dicit quod [thopazius] immissus in aquam bullientem eam defervere facit» (De via paradisi I, 1: cod. C, f. 207va). Cf. Alberto Magno, De mineralibus II, tr. II, c. 18 (Opera, ed. Lione 1651, II, 237b).

4. Questione: Queritur utrum partes imaginis, scilicet memoria, intelligentia et voluntas, sint idem in essentia cum ipsa anima (Cf. Pietro Lombardo, Sententiae I, d. 3, c. 3).

Preterea Super Cantica [Bernardo da Clairvaux, Super Cantica ser. XI § 5: PL 183, 826 B] dicit quod in anima sunt tria scilicet ratio, voluntas et memoria, et hec sunt ipsa anima.

Et dicendum quod est predicatio causalis, et potest dici per se secundum quod subiectum predicatur de propria passione, vel dicendum quod differenter predicatur triplex totum. Vide Thomam (cod. G3, f. 13va; cf. Tomm., In I Sent. d. 3, q. 4; Quaest. De anima a. 12; Quodl. X, a.5; Summa theol. I,77,1).

(…) Item Boetius Super Predicamenta [In Categorias Aristotelis I: PL 64, 184 A] dicit quod usia significat substantiam compositam, et in libro De duabus naturis [De duabus naturis et una persona Christi c. 3: PL 64, 1344 C-D] dicit quod usya est essentia. Ex quibus habetur quod substantia composita est essentia, quia actus dividitur contra potentiam; unde cum anima per essentiam suam sit actus, non potest esse potentia. Et ex parte operationum, quia sequeretur quod actus quorum sunt principia essent iidem. Item quod si unus actus intenditur et alius. Item quod actus idem inter se etc. Vide Thomam super hoc [cf. In I Sent. d. 3, q. 4, a. 2; De anima a. 12; Quodl. X, a. 5; Summa theol. I,77, l]. Tamen, contra Thomam, videtur quod accidens comparatur ad subiectum sicut actus ad potentiam, nec tamen sunt in eodem genere. Et posset dici quod ut est informatum illo actu reducitur ad idem genus, sicut quale ad genus qualitatis (cod. G3, f. 14rb-va).

5. Questione: Queritur utrum potentia anime sit idem quod essentia.

Ratione autem speciali et ex parte essentie comparate ad potentiam et ex parte potentiarum comparatarum ad invicem, et hoc dupliciter: et primo ex earum conditione, quia alia activa alia passiva, et alia utens organo alia non utens; et secundo ex earum ordine, quia una movet aliam. Vide Thomam  et F(er). (cod. G3, f. 15ra-b).

Vide Thomam: nell'ordine delle partizioni del testo remigiano: Summa theol. I,77,1 e 6; I,77,2; I,77,3; I,77,5; I,77,4 e 7.

f(er). nel codice. Da sciogliere: a) Ferrarium (Catatanum OP)? Note di biografia…, AFP 54 (1984) 242-43; SOPMÆ I, 379; IV, 81; b) Ferricum (Metensem OP)? SOPMÆ I, 382.

■ Segue, sempre sul medesimo soggetto, un'altra questione, Queritur utrum essentia anime et ipsius potentia sint idem, dove si dice: «Hic accipitur potentia pro eo quod est immediatum principium operationis, operationis dico proprie dicte, idest actus secundi, secundum quod distinximus in precedenti questione. [ ... ] Est ergo intentio questionis utrum substantia anime sit immediatum principium quo anima operatur. Et dicendum ad presens quod non sit, quamvis de hoc alias scripserim» (cod. G3, f. 16va).

6. Questione: Queritur utrum anima sit tota in qualibet parte sicut est tota in toto.

Unde aqua calefacta reddita sibi frigiditate alia numero manet eadem secundum substantiam, licet frigiditas sit proprium accidens aque; vel in resurrectione potest dici quod miraculo eadem potentia reparabitur, tamen secundum Augustinum eadem est. Vide Thoman in 44 dist. libri quarti (cod. G3, f. 24vb). In IV Sent. d. 44, q. 1, a. 1.

7. Questione: Utrum libertas bominis principalius pertineat ad intellectum vel ad voluntatem.

Item hec prepositio “de” dicit circumstantiam alicuius cause vel materialis ut cultellus de ferro, vel formalis ut de virtute locutionis, de modo loquendi etc.; vel efficientis, ut Mt. 1[,20] «Quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est»; vel finalis, ut in principio Topicorum «de omni problemate» idest ad omne problema. Sed, sicut dicit Magister in II Sententiarum dist. 25, philosophi diffinierunt liberum arbitrium «liberum de voluntate iudicium» [Pietro Lombardo, Sententiae II, d. 25, c. l: ed. cura PP. Collegii S. Bonaventurae, Grottaferrata 1971, 461 § 2]. Ergo quantum ad causam et virtutem principalius pertinet ad voluntatem. Propter hoc enim illi qui sunt contrarie opinionis dicunt quod principalius libertas pertinet ad rationem, quia «philosophi diffinierunt liberum arbitrium liberum de ratione iudicium» [Tomm., Summa theol. I-II,17,1 ad 2], cum tamen textus non babeat «de ratione» sed «de voluntate». Unde videntur se fundare super falso, sicut patet in prima secunde, q. 7, ar. (cod. G3, ff. 46v-47r, mg. inf., mano A).

Sotto la scorta di Correctorium ‘Quare’ n. 58 (p. 237), la citazione, in parte lacunosa, dovrebbe mirare a Tomm., Summa theol. I-II,17,1. Ma tutta l’extractio di Remigio dovrebbe esser meticolosamente studiata per fissarne la direzione dottrinale in rapporto al riferimento tomasiano e alla dissonante citazione del Lombardo.

8. Questione: Queritur utrum creatura possit creare et utrum Deus possit ei comunicare.

Sed quorundam theologorum fuit opinio quod creatura ministerialiter possit creare ex comunicatione Dei; et istius opinionis fuit Magister in IV Sententiarum [d. 5, c. 3] et frater Thomas de Aquino scribens super II Sententiarum [d. 1, q. 1, a.3]; postea autem scribens super IV [d. 5, q. 1, a. 3, q.la 3] mutavit opinionem tenens contrariam partem, asserens tamen aliam partem possibilem sustineri; postmodum vero in Summa [I,45,5] et in aliis que postmodum scripsit [cf. Contra Gentes II, 21; De potentia III, a. 4; Quodl. III, a. 6] asseruit aliam partem esse omnino impossibilem; cui assentio, et auctoritate scilicet Augustini qui dicit in III De Trinitate [in Summa theol. I,45,5 sed contra] quod nec boni angeli nec mali possunt creare (cod. G3, f. 113v, mg. sin., mano A).

«que postmodum scripsit»: non dopo la Summa theol. ma dopo il commento alle Sentenze.

Matteo d'Acquasparta sulla medesima questione scrive: «Quantumcumque autem Augustinus videatur de hoc dubitasse et Magister [Sententiarum] videatur hoc asseruisse, tamen communis opinio magistrorum modo tener contrarium, nec Magister in ista parte sustinetur, immo est unus de octo articulis notatis in libro Sententiarum» (Quaestiones disputatatae de productione rerum et de providentia [1279-84], ed. G. Gál, Quaracchi 1956, p. 148).

9. Questione: De creatore queruntur duo, primo quantum ad personam utrum Pater sit Pater quia generat an e converso, idest quia Pater est generat.

Quod videtur, quia actus egreditur a supposito; unde cum persona Patris sit suppositum et generate sit actus, sequitur quod generat quia Pater est.

Contra. V Methaphisice relationes fundantur vel super actione vel super quantitate que, cum non sit in Deo, fundabitur in Deo super actione; et ita sequitur quod sit Pater quia generat.

Responsio. Dicendum quod quia Pater est generat. Et ad argumentum dicendum quod procedit absolute considerando relationem; tamen si consideretur ut est distinguens, quemadmodum est in divinis, sic precedit actum egredientem a persona distincta.

Sed contra hoc videtur quia relatio, propria rationem sortitur a termino et non a subiecto sicut alia accidentia. Vide super hoc primum Thome, dist. XXVII, ar. 2 (cod. G3, f. 149rb-va).

Tomm., In I Sent. d. 27, q. 1, a. 2. Il testo di Remigio era stato già trascritto da M. SCHMAUS, Liber propugnatorius des Thomas Anglicus und die Lehruntersheide zwischen Thomas von Aquin und Duns Scotus, Münster 1930, p. 581 n. 31, dove correggi «Fol. 150va» in «Fol. 149va».

10. Trattato De modis rerum III, 1 (De potentia et actu).

Quantum autem ad tertium modum actus se habet ad modum potentie quando ordinatur ad potentiam, sicut materiale ad formale, puta si sit aliquis liber de aliqua potentia, puta de potentia vegetativa vel de sensitiva vel de intellectiva vel simul de omnibus hiis vel de alia quamvis potentia, in qua tamen multa de actu hoc vel illo vel illis permisceantur, sicut in III De anima et in tractatu fratris Thome De unitate intellectus contra averoistas [EL 43] et in huiusmodi aliis (cod. C, f. 54vb).

Di qualche valore mi sembra la testimonianza del titolo del trattato (quello adottato dagli editori della «Leonina»), vista la varietà della tradizione manoscritta (cf. Préface I, 2 in EL 43, 247-48). Il De modis rerum va datato — come ricordato — tra 1280 e Quolibet I (cf. MD 1981, 65-66).

precedente successiva