<Prologus>^[1]

|221ra| Inmisit Dominus in os meum canticum novum, canticum Deo nostro. Ps. [39,4].

Quemadmodum etiam alias allegatum [allogatum scr.] est, ad notitiam cuiuscumque rei assequendam oportet proculdubio causas ipsius rei congnoscere, iuxta illud I Posteriorum [71b 9-15] «Scire opinamur unumquodque simpliciter, et non sophystico modo quod est secundum accidens, cum causam arbitramur congnoscere propter quam res est et quare illius est causa et non contingens aliter se habere». Nos igitur qui expositionem tertii libri Salomonis, qui secundum beatum Ieronimum in pluribus locis dicitur Canticum canticorum, presumpsimus aggredi cum spe divini auxilii, non impertinenter assumpsisse in principio libri videmur verbum propositum scriptum in psalmo. Licet enim secundum sensum hystoricum sit verbum prophete David, unde et titulus prenotatur Psalmi David, tamen secundum sensum mysticum potest esse verbum filii eius Salomonis; secundum quem quidem sensum quatuor causas huius operis in prefato verbo satis ad liquidum possumus reperire, scilicet efficientem, materialem, formalem et finalem.

Causa autem efficiens, sicut frequenter alias dictum est, duplex est. Una est prima et principalis per modum inspirationis, et hec est Spiritus sanctus, quam expresse tangit cum dicit Inmisit Dominus; inmisit idest inspiravit, Dominus idest Spiritus sanctus, quia «dominus Pater, dominus Filius, dominus Spiritus sanctus, et tamen non tres domini sed unus est bominus», sicut dicitur in Symbolo Athanasii.

Alia autem causa efficiens huius operis est secunda et instrumentalis per modum scriptitationis, et hec fuit Salomon, quam tangit ipse Salomon loquens cum dicit in os meum. Inmisit autem Dominus canticum istud in quadruplex os ipsius, scilicet in os cordis, iuxta illud Eph. 5[,19] «In psalmis et hympnis et canticis spiritualibus cantantes et psallentes in cordibus vestris Domino»; secundo in os carnis, iuxta illud Ps. [68,31] «Laudabo nomen Dei cum cantico»; tertio in os operis, iuxta illud Deuter. 31[,19] «Scribite vobis canticum»; quarto in os realis proprietatis, iuxta illud Ysa. 27[,2] «Vinea meri cantabit ei».

Quamvis enim proprie loquendo os sit tantum in carne tamen secundum quandam rationalem metaphoram os dicitur etiam esse et in corde et in opere |221rb| et in ipsa re; proprium namque officium oris carnei est loqui, iuxta illud Luc. 6[,45] «Ex habunda<ntia> cordis os loquitur»; hoc methaphorice lingua carnea. Unde et Philosophus dicit in II De anima quod lingua, que scilicet proprie loquendo nonnisi in ore carneo invenitur, «congruit in duo opera nature, in gustum et locutionem» [II,8: 420b 16-18; Florilège 6,79]. Omnis autem carnee lingue locutio, secundum Philosophum in fine III libri De anima, est ad aliquid significandum vel manifestandum quia scilicet per ipsam manifestantur audienti conceptus cordis illius qui loquiur. Et ideo rationabiliter per quandam metaphoram dicitur os vel lingua sive locutio in corde meditantis, iuxta illud Ps. [36,30] «Os iusti meditabitur sapientiam»; et etiam in opere scriptitantis, iuxta illud Ps. [44,2] «Lingua mea calamus scribe velociter scribentis». Et hoc est quia secundum ordinem naturalem sicut locutiones corporee sunt signa conceptuum cordalium sic scripture sunt signa locutionum vocalium. Et eodem modo conceptus cordis sunt signa rerum exteriorum, iuxta illud Philosophy in I Peryerminias [I,1: 16a 2-4] «Sunt ergo ea que sunt in voce earum que sunt in anima passionum note et ea que scribuntur eorum que sunt in voce» et anime passiones rerum. Unde predicta tria ora inveniuntur secundum ordinem naturalem et humanum. Sed secundurn ordinem supernaturalem et divinum invenitur quartum os scilicet realis proprietatis, quia scilicet in potestate Dei est ut etiam res ipsas, cum sit ipsarum creator, accomodet ad aliquid aliud significandum. Et ideo sacra scriptura, cuius auctor principalis est Deus, hoc habet proprium super omnes humanas scientias quod preter sensum literalem, secundum quem voces significant res vel potius litere mediantibus vocibus et conceptibus significant ipsas, habet etiam sensum mysticum secundum quem ipsa res significata etiam aliquid aliud significat, significando aliquid et quod pertinet ad animam nostram secundum quod accipitur sensus rnoralis, et quod pertinet ad ecclesiam militantem secundum quod accipitur sensus allegoricus, et quod pertinet ad ecclesiam triumphantem secundum quod accipitur tertius sensus mysticus idest anagogicus. Et quia virtus principalis agentis aliqualiter recipitur in causa instrumentali, inde est quod res que est os Dei in quolibet libro sacre scripture aliqualiter etiam potest dici in libro Cantici canticorum os Salomonis, mystice significantis in ipso multa, iuxta illud Ps. [41,8] «Nocte canticum eius». Nox enim mysticum sensum non incongrue ponitur designare ratione obscuritatis. Istud autem canticum Salomonis tam nocturnum est ut vix sit aliquis ita illuminatus qui se non fateatur cecutiare in intellectu ipsius.

Causa vero materialis istius libri est canticum novum, sicut hic aperte exprimitur. Agitur enim hic de cantico, iuxta illud Eccli. 47[,18] «In cantilenis» Salomonis «mirate sunt turbe»; et de novo idest de incarnatione Filii Dei que est res nova, iuxta illud Ierem. 31[,22] «Creavit Dominus novum super terram, femina circumdabit virum»; et ab Apostolo in pluribus locis ipse Filius Dei incarnatus vocatur homo novus. Secundum |221va| enim omnes sanctos, in libro isto principaliter agitur de sponso et sponsa, idest de Christo et ecclesia quam sibi per incarnationem desponsavit.

Causa vero formalis innuitur in hoc quod dicitur canticum et in hoc quod dicitur novum et in hoc quod dicitur carmen, pro quo Ieronimus habet "laudem" et Augustinus exponit "hymnum". Unde ostenditur modus eius esse cantativus laudativus metricus et novus, sicut hominis existentis in excessu et iubilo contemplationis, de qua in libro isto agitur, secundum sanctos.

Est ergo cantativus quia «canticum est exultatio mentis habita de eternis in vocem prorumpens», ut dicit Glosa super principium psalterii.

Est laudativus quia aliquando cantat sponsa in laudem sponsi, aliquando e converso, aliquando vero sodales sponsi, aliquando adolescentule cantant in laudem sponsi et sponse. Hii enim quatuor locuntur, secundum Gregorium. Unde spiritualiter verificatur in libro isto quod ipse dixerat literaliter in Eccles. 2[,8] «Feci michi cantores et cantatrices». Et fortassis propter hos multos cantantes liber iste apud nos usitatius vocatur non Canticum in singulari sed Cantica in plurali.

Est etiam modus metricus idest secundum aliquam pedum commensurationem. Unde III Reg. 4[,32] dicitur quod «carmina Salomonis fuerunt quinque milia», quod Magister in Hystoriis exponens dicit: «Scripsit librum de canticis et modulationibus in numero versuum quinque milium»^[2]; et  .  .  .  dicit quod hymnus est laus carminum lege composita.

Est etiam modus omnino novus, tum quia sub methaphora carnalium spiritualissima loquitur, propter quod secundum quandam glosam Hebrei non permittebant hunc librum legere «nisi viro iam perfecte scientie et roborate fidei» ne forte ad concupiscentias carnales textum converterent, tum etiam quia sub sensu literali omnem sensum misticum quodammodo includere videtur. Sensus enim methaphoricus sub literali reponitur. Unde cum ipse, secundum omnes sanctos, in isto libro loquatur de Christo et ecclesia sub methaphora sponsi et sponse carnalis, certum est quod sensus ille qui alias dicitur pertinere ad allegoriam, hic pertinet ad literam; iterum etiam cum sub mathapbora sponsi et sponse carnalis videatur loqui de omni sponso et sponsa spirituali, cum sponsa spiritualis Christi non solum sit ecclesia militans sed etiam ecclesia triunphans et etiam anima fidelis. Videtur sub literali sensu non solum sensus allegoricus imo etiam tropicus et anagogicus contineri, propter quod forte expositores et sancti istam scripturam singulariter non immerito admirantur. Et ideo istud canticum bene vocatur Canticum canticorum anthonomasice, sicut Christus dicitur sanctus sanctorum per excessum omnium aliorum, secundum Gregorium.

Causa autem finalis est Deus noster et laus Dei nostri idest domini Iesu. Licet enim Pater sit Deus noster et similiter Spiritus sanctus tamen per quandam apropriationem Filius dicitur Deus noster quia nostram naturam assumpsit et se totum nobis dedit ut |221vb| ad se nos totos attraheret, iuxta illud Io. 12[,32] «Et ego si exaltatus fuero a terra omnia traham ad me ipsum». Huius igitur laus est finis principalis in isto libro. Quicquid enim hic dicitur de laude sponse totum ad laudem sponsi ordinatur, quia ipse sponsam sic dotavit et sic sublimavit ut digna tanto preconio redderetur.

Agitur autem in libro isto, secundum quosdam, de ecclesia vel de sponsa spirituali sub methaphora quadruplicis sponse carnalis: scilicet filie pharaonis; regine Saba, infra in principio tertii capituli; Sunamitis, infra in sexto capitulo, ibi Descendi [6,10]; et mandragore, circa finem capituli septimi, ibi Veni dilecte [7,11].

Sed licet de Salomone legatur quod plurimas uxores habuerit, quia in III libro Reg. c. 11[,3] dicitur «Fuerunt uxores quasi regine septingente et conbubine trecente», et infra c. 6[,7] dicitur «Sexaginta sunt regine et octoginta concubine et adolescentularum non est numerus», sed tamen in scriptura nusquam legitur expresse quod Sunamitis fuerit uxor eius, sed legitur III Reg. 2 quod quia Adonias petiit eam in uxorem, Salomon fecit eum interfici. Nec similiter hoc legitur de regina Saba nec de Mandragora usquam legitur; sed de filia Pharaonis expresse habetur quod fuerit uxor Salomonis in III libro Reg. c. 13. 7 et 9. Et ideo sufficere fortassis videretur ad presens dicere quod sub methaphora sui et filie Pharaonis sue sponse carnalis agit Salomon de Christo et sponsa spirituali, et principalius de ecclesia militante, quamvis ad verificationem methaphorice locutionis non exigatur quod ita fuerit sed quod ita esse potuerit; et secundum hoc sequendo magis partitionem textus vel litere quam sensus vel sententie, quia sententie quasi continue mixte sunt, ut patebit in libri expositione.

Possumus dicere quod liber iste in summa dividitur in sex partes secundum sex respectus quibus sponsa se habet ad sponsum.

In prima namque introducitur sponsa que sponsi adventum ardentissime desiderat.

In secunda, ibi Dum esset rex in accubitu, capitulo eodem [1,11], ipsum presentem certissime affirmat.

In tertia, ibi Surge, aquilo, et veni, in fine tertii capituli [3,16], ab ipso dona obnixe expostulat.

In quarta, ibi Dilectus meus misit manum, infra c. 5[,4], ab ipso esse sibi collata grata commemorat.

In quinta, ibi Dilectus meus candidus, infra c. 5[,10] circa finem, conferentem diffuse commendat, licet etiam prius commendaverit.

In sexta, ibi Dignum dilecto meo ad potandum, infra c. 6 [= 7,9] , cum ipso commendato se plene delectat.

Verum, quia illas tres non fuisse uxores Salomonis, facit ad methaphore congruentiam secundum illas particulares ecclesias de quibus agitur infra in locis preassignatis, necnon et propter plures alias rationes que adducentur infra in locis suis, melius videtur librum totum dividere in quatuor partes secundum quod primo dicebatur.

[1] Il prologo anche tra i sermoni prologali, BNF, Conv. soppr. G 4.936, ff. 314vb-316ra.

[2] Pietro il Comestore († 1178 ca.), Historia scholastica (1169-73), II REg. c. 7 (PL 198, 1352 C).