Omessi dallo
Schneyer perché estranei alla natura del Repertorium. L'allocuzione inaugurale dell’anno accademico, detta prologus (prolusione) o anche introitus o principium (cf. «Arch. Franc. Hist.» 74 (1981) 128-29), ha struttura compositiva affine al sermone, cosicché non sorprende che Remigio collochi i prologhi scolastici tra i sermoni. Ne dò completo incipitario/explicitario. Quanto nelle rubriche è chiuso tra parentesi tonde, è tratto dall’indice a f. 409r di mano B; quanto tra parentesi quadre è integrato dall’editore. Tra incipit ed explicit trascrivo all’occasione brani utili ad intendere la struttura del prologus e l’intreccio temporale nella didattica scolastica. Annoto un dubbio: la rubrica «Prologi super totam bibliam seu sacram scripturam» a testa del prologo Rigans montes (3.1) e «Sermones prologales super totam bibliam seu sacram scripturam seu super librum Sententiarum» dell’indice a f. 409r, intende inglobare tutta la sezione dei prologki o soltanto i primi quindici (3.1 - 3.15)? Il fatto che soltanto i primi quindici siano numerati nel codice sta a favore della prima ipotesi?→ intreccio annuale tra libro biblico e Sentenze in tre cicli didattici
Prologi super totam bibliam seu sacram scripturam (seu super librum Sententiarum) (f. 268va)
■ in 269r, marg. d., nota di mano B: «De electione pape, prioris provincialis, diffinitorum etc., require supra ubi agitur de papa vel ubi agitur de capitulo provinciali».
3.1 Sermo I. Fratris Thome <de Aquino>. Rigans montes de superioribus suis, de fructu operum tuorum satiabitur terra. Ps. [103,13]. Rex celorum et Dominus hanc legem ab eterno instituit ... nobis Christus concedat. Amen (268va-269va).
3.2 Sermo II. Fratris Thome <de Aquino>. Hic est liber mandatorum... Baruch 4[,1]. Secundum Augustinum in IV De doctrina christiana ... ad quam nos perducat ipse Iesus Christus benedictus in secula seculorum. Amen (269va-271vb). In ambedue i prologhi correzioni marginali di mano B (Remigio).
3.3 Sermo III. Fratris cuiusdam nomine. Ecce descripsi eam scilicet sapientiam tibi tripliciter in cogitationibus et scientia ut ostenderem... Prov. 22[,20]. Ex ista auctoritate potest elici generalis divisio totius sapientie ... nomen proprie dicitur secundum veritatem vel secundum humanam opinionem secundum veritatem (271vb-275rb).
3.4 Sermo IV. Fratris Ani(bal)di <de Anibaldis>. Transite ad me omnes qui concupiscitis me et a generationibus meis implebimini, Eccli. 24 [,26]. Inter ceteras doctrinas christiane religionis sapientia principalior invenitur quantum ad quatuor... (cod. G4 275va-276rb).
3.5 Sermo V. Fratris Ani(bal)di <de Anibaldis>. Que vidi annuntiabo in sermonibus Domini opera eius, Eccli. 42 [,15]. Creaturarum consideratio et philosophis et theologis est comunis... (ib. 276rb-va).
3.6 Sermo VI, Fratris Remigii <Florentini OP - e così di seguito>. Flumen Dei repletum est aquis [Ps. 64, 10]. Eximius propheta David qui solius ... ut solutionem consequi mereamur nummi nequaquam solubilis durantis in secula seculorum. Amen (276va-278va). Segue «Hodie est festum Ascensionis...» (278va-b) soppresso con va/cat.
3.6 bis Sermo VI bis. Si enim sapientiam invocaveris... Prov. 2[,3-5]. Sicut dicit Philosophus in I Ethicorum c. 1: Unusquisque bene iudicat que cognoscit et horum bonus est iudex ... vel videntes Deum deorum per gloriam etc. (278vb-280vb).
3.7 Sermo VII. Aqua profunda verba ex ore viri... Prov. 18.a [=18,4]. Quod verbum propositum sacre scripture conveniat aperte ... quia theologia omnia comprehendit, ideo in plurali dicitur “verba” (280vb-284vb).
3.8 Sermo VIII. Irrita faciens signa divinorum... Ysa. 44[,19]. Si separaveris pretiosum a vili quasi os meum eris. Ierem. 14.d [= 14,19]. Dominus in verbo secundo proposito de Ieremia sumpto … causa finalis est ipse Deus quo fine perfrui etc. (284vb-289rb).
3.9 Sermo IX. Radix sapientie cui revelata est? Eccli. 1[,6]. Karissimi domini, qui propter sermonem hic congregati estis ... per sapientiam tuam sanati sunt (289ra-294va).
3.10 Sermo X. Mirabilis facta est scientia tua ex me... Ps. [138,6]. Scientificus et intellectualis homo sanctus David ... Secundo “ad profunda”, puta profundas aquas ut vulcanum de Viterbio, ubi non invenitur fundus» (294vb-295ra)... Sed in omnibus est excessus quia ipsa comprehendere non valemus (294va-299ra).
3.11 Sermo XI. Dico in equitate spiritus virtutes quas... Eccli. 16[,25]. Oremus si placet in principio ad Deum... Tamen quia in estate satis prologiçavimus in commendationem sacre scripture, ideo ad presens sufficiat predictum verbum adaptare ad librum quem intendimus legere idest ad Ecclesiasticum ... iuxta illud Sap. 6[,21] Concupiscentia sapientie deducit ad regnum perpetuum (299ra-vb).
3.12 Sermo XII. Sicut protegit sapientia sic protegit pecunia. Eccles. 7[,13]. Scriptum est Iac. 1[,5] Si quis vestrum indiget sapientia postulet a Deo... per assecutionem sapientie in vita futura ad quam etc. Vide supra a. 3.6 ( = 3.6 bis; 299vb-302vb). ed. Il De subiecto theologie... 76-82.
3.13 Sermo XIII. Aqua profunda verba ex ore viri... Prov. 18[,4]. Glosa: aqua profunda ad vetus torrens redundans ad novum testamentum refertur ... ut in omnibus honorificetur Deus (303ra-va).
3.14 Sermo XIV. Homines divites in virtute... Eccli. 44[,6]. In verbo isto si adaptetur hominibus theologicis vel studio scientie deditis et maxime theologie tanguntur tres laudabiles conditiones quas habent vel debent in se habere. Debent namque esse vel sunt opulenti, debent esse pulcri et debent esse pacificì. Opulenti nimìrum debent esse in habitu animi quía Homines dìvites in virtute. «Est enìm vìrtus habìtus optimus mentìs», ut dicìt Philosophus libro II De magnis moralibus. Sed pulcri debent esse in conatu studiì quìa pulcritudinis studium habentes. Est enim studìum «vehemens applicatio cum ad aliquid peragendum», ut dicít Papìas. Pacifici vero esse debent in convìctu consortii quia pacifìcantes in domibus suis. (....) expl.: et salutemus illam que fide concepit Verbum eternum Virginem gloriosam (303va-305rb).
- organica lezione inaugurale intonata alla didattica teologico-spirituale, destinata a studenti di teologia; sul modello del Contra falsos, a cui rinvia più volte; ignora le arti meccaniche.
3.15 Sermo XV. Qui babet pennas annuntiabit sententiam. Eccles. 10[,20].
Auctoritas ista dupliciter potest exponi... Nullius sententie leguntur in scolis theologie, etiam a magistris in theologia etiam ordinarie, neque sententie Nicholai neque Ugonis neque Damasceni neque Ysidori neque alicuius alterius preter Sententias magistri Petri Lombardi. Immo nec aliquis liber alicuius sancti ad hanc gloriam pervenit sed soli Prologi Ieronimi sic leguntur in scolis (308ra-b) ... Cui est honor et gloria per infinita secula seculorum. Amen (305rb-309rb).sententie Nicholai = Nicola d’Amiens († post 1203), Ars catholicae fidei. Cf. A.M. Landgraf, Introduction à l’histoire de la littérature théologique de la scolastique naissante, Montréal-Paris 1973, 121.
sententie Ugonis = Ps.-Ugo da San Vittore († 1141), Summa sententiarum (PL 176, 31-174)? o l’autentico De sacramentis christianae fidei (1137)?, anch'essa una collezione sentenziaria
sententie Damasceni = Giovanni Damasceno († 749), De fide orthodoxa. Correntemente denominata Sententiae dai latini e suddivisa, da inizio '200, in 4 libri sul modello delle Sentenze del Lombardo; traduzione greco-latina (1153-54) di Burgundione da Pisa. De fide orthodoxa, Versions of Burgundio and Cerbanus, by E.M. Buytaert, St. Bonaventure - New York 1955.
sententie Ysidori = Isidoro da Siviglia († 636), Sententiae o De summo bono (PL 83, 449-538).
sententie magistri Petri Lombardi = “Magister Sententiarum” = Pietro Lombardo o Novariensis (Lumellogno, pr. Novara), canonico di Notre-Dame di Parigi e maestro nelle scuole cattredrali (già prima del 1144), vesc. di Parigi 1159-60. Sententiae in IV libris distinctae (1155-58), ed. cura PP. Collegii S. Bonaventurae, Grottaferrata 1971, con importanti Prolegomena (I, 7*-175*).
cf. M.L. Colish, From the Sentence Collection to the Sentence Commentary and the Summa, AA. VV., Manuels, programmes de cours et techniques d’enseignements dans les universités médiévales, Louvain-la-Neuve 1994, 9-29.
3.16 Prologus super Iob. Usque in tempus substinebit... Eccli. 1[,29]. In verbo proposito quatuor causas huius operis idest libri Iob ... ad quod regnum et gaudium etc. (309rb-310rb).
3.17 Prologus super Psalterium. Ego autem confitebor tibi in vasis psalmi veritatem tuam, Deus; psallam tibi in cithara, sanctus Israel. Ps. [70,22]. Quere infra post epistolas canonicas (310r, mg. sup., mano B).
Di fatto il prologo super Psalterium si trova trascritto dopo quello sulle epistole canoniche, a ff. 335vb-337va. Anche l’indice di f. 409r restituisce debita collocazione subito dopo quello super Iob.
3.18 Prologus I super librum Proverbiorum. Cum consumaverit bomo tunc incipiet. Eccli 20 [=18,6]. In
verbis istis quantum ad presens duo possumus intueri... Cum enim anno preterito expositorie legerimus duos libros Salomonis, primo quidem Ecclesiasten ultimo autem Cantica Canticorum, modo intendimus legere tertium eius librum qui Proverbia nominatur; qui quidem liber alios duos precedere noscitur non solum locali situatione in biblia verum etiam reali ordine in scriptura. Secundum enim quod habetur ex quodam prologo qui invenitur in quibusdam bibliis super libros Salomonis, ipse in Proverbiis docet parvulos, in Ecclesiasten vero docet maturos sed in Canticis docet consummatos ... Cui est honor et gloria sine consumatione et sine fine per infinita secula seculorum. Amen (310rb-311vb).3.19 Cum consumaverit homo tunc incipiet. Eccli. 18[,6]. Istud verbum preponebatur altera die in principio nostrarum lectionum de textu, et potest non inconvenienter resummi in principio lectionum nostrarum de Sententiis. Nos etenim anno preterito de Sententiis legimus primum librum, modo autem intendimus legere librum secundum ... ut alibi notatum est (311vb-312rb).
3.20 Prologus II <super librum Proverbiorum>. In proverbiis presbiterorum sapientium conversare. Eccli. 8[,9]. Secundum Philosophum in principio libri De celo... Sic itaque cum anno preterito de libro Proverbiorum Salomonis legerimus 17 capitula, nunc incumbit prosequi librum legendo 18m capitulum et alia usque ad finem libri. Hoc autem sic continuatur ad precedentia (312rb-vb).
3.21 In proverbiis etc. [Eccli. 8,9]. Proverbium uno modo dicitur quasi prolatum verbum... Item proverbium alio modo dicitur quod frequenter in ore loquentium versatur (…). Quolibet enim anno legimus de Sententiis, in quo quidem conversari dicimur dum tertium librum legimus, tum quia est liber medius tum quia agit de media in Trinitate persona ... sed circulum complevit in ascensione in qua regressus est ad Patrem a quo inceperat (312vb).
3.22 Prologus super Ecclesiasten. Quia postulasti tibi sapientiam... [III Reg. 3, 11]. Verba proposita verba sunt Dei... ad unius libri Salomonis idest Ecclesiastes expositionem intendimus (313ra)... qui durabit per infinita secula seculorum. Amen (312vb-314va).
3.23 Quia postulasti tibi sapientiam etc. [III Reg. 3,11]. In isto etiam eodem verbo quatuor causas primi libri Sententiarum conspicere possumus. Istius enim libri, sicut et Ecclesiasti, causa prima et principalis est ... post multarum opinionum recitationes ipse iudicat tenendum quod sibi videtur (314va-b).
3.24 Prologus super Cantica. Inmisit Dominus in os meum... Ps. [39,4]. Quemadmodum etiam alias allogatum est ... Nos igitur qui expositionem tertii libri Salomonis, qui secundum Ieronimum in pluribus locis dicitur Canticum canticorum, presumpsimus aggredi cum spe divini auxilii (315ra) .... ut patebit in libri expositione (314vb-316ra).
3.25 Prologus super Ecclesiasticum. Dico in equitate spiritus virtutes quas posuit Deus... Eccli. 16.e [= 16,25]. Sicut dicit Apostolus I Cor. 2 ... ideo eum librum Ecclesiastic(um), cuius auctor fuit Iesus filius Syrach, sumpsimus exponendum ... fides futura gentium predicitur scilicet sicut prophetia, ut post dicit (318va-319vb).
Prologo trascritto in ff. 318va-319vb dopo il super Lucam e prima del super Iohannem, ma sia una nota a f. 316r, mg. inf. (B) con richiamo, sia l’indice di f. 409r lo rimettono al luogo debito.
3.26 Super Lucam
prologus I. Placebit Deo super vitulum novellum. Ps. [68,32]. In principiis librorum consuevit inquiri de quatuor causis libri legendi ... Deo coniungimur ultimo fini obiecto (316ra-318ra).3.27 Opera tua perfice. Eccli. 3[,19]. Non est mee intentionis ad presens sermonem ordinarium facere quemadmodum in principiis lectionum interdum fieri consuevi, quia hoc crebro actenus feci extra scolas incipiens. Nec etiam sermonem extensum faciam qui libri principio congruat, quia novum librum minime inchoamus; sed hoc nobis satis sit ad presens (…) ad continuationem evangelii beati Luce de quo anno preterito 15 capitula legimus ... conemur perficere opus nostrum (318ra-va).
3.28 Opera tua perfice. Eccli. 3[,19]. Istud verbum altera die proponebatur in prosecutione lectionum nostrarum de evangelio beati Luce, quod quidem non incongrue potest resumi in prosecutione lectionum nostrarum de Sententiis. Nam quartum librum legere incumbit ad presens ... et ideo iste liber dividitur in duas partes etc. (318va).
3.29 <Prologus super Iohannem>. Hic est Iohannes etc. [Girolamo, Prologus super Io.]. Beatus Ieronimus evangelio beati Iohannis premictit prologum quendam ... et partes se secuntur per ordinem (319v-320r, mg. sin., mano A).
3.30 In principio erat Verbum etc. [Io. 1,1]. Hoc evangelium, ut dictum est, principaliter est de Christi divinitate ... Iohannes cum Deo, alii cum peccatoribus (319vb-320ra).
3.31 Prologus super Paulum, I. Caput eius aurum optimum. Cant. 5[,15]. Sicut frequenter audistis in librorum inchoationibus consuevi inquiri de quatuor causis libri legendi, ut scilicet per earum cognitionem habeatur aliqualis cognitio in generali de ipso libro legendo. Proposui igitur verbum in quo satis possumus invenire quatuor causas epistolarum beati Pauli et maxime ad Romanos, que quidem in ordine epistolarum eius prius nobis exponenda occurrit ... de plenitudine eius nos omnes accepimus (320rb-322ra).
3.32 Caput eius aurum optimum [Cant. 5,15]. Tanguntur etiam quatuor cause libri Sententiarum scilicet principalis ... vel in quatuor ordines Sententiarum (322ra-b).
3.33 <Super Paulum> sermo II. Vas admirabile opus excelsi. Eccli. 43[,2]. Beatus Paulus in verbo proposito tripliciter nobis describitur ... Unde et Glosa dicit: Unde et gemens ait (322rb-324va).
3.34 Prologus III. Septimus angelus tuba cecinit. Apo. 11[,15]. Anno preterito, sicut sciunt illi qui fuerunt presentes, ego cum essem simul in alio officio occupatus, utpote simul existens prior et lector quousque de alio provideretur lectore, legi 6 capitula de epistola ad Romanos; post que sex lecta capitula, supervenit alius lector alium legens librum. Ego igitur nolens secundum consuetudinem meam imperfectum dimictere quod incepi, proposui a septimo capitulo predicte epistole nostras hoc anno incipere lectiones ... et Remigius super Apo. 7: Regnabit Pater et Filius cum omni electorum ecclesia in secula seculorum. Ad quod regnum nos perducat res [= rex] eorum. Amen ( 324va-327rb).
3.35 Septimus angelus etc. [Apo. 11,15]. Tanguntur etiam in verbo premisso quatuor cause libri Sententiarum... Unde propter perfectionem magistri Petri in compilando Sententias glosandum est “Septem viri lo(cuti) s(unt)” idest magistro Petro. Unus enim valet septem et septem non valent unum. Iste nimirum valet septem quia ipsius Sententie etiam a perfectis, idest a magistris in theologia, leguntur in scolis, quod de nullis alterius Sententiis contingit (327va). ... ad quam vitam etc. (327va-328ra).
3.36 Prologus super I ep. ad Cor. Exiit Demetrius Seleuchi filius ab urbe Roma. I Mach. 7[,1]. Post epistolam ad Romanos quam quidem nos legendo (…) complevimus anno preterito, inter epistolas beati Pauli apostoli immediate ordinatur duplex epistola ad Corinthios, cuius expositioni nos proponimus hoc anno intendere incipiendo a prima epistola … ad quam nos perducat dux vite. Amen (328ra-329vb).
3.37 Prologus IIe ep. ad Cor. Fundamentum secundum saphirus. Apo. 21[,19]. Anno preterito, sicut scitis, explanando terminavimus primam epistolam beati Pauli ad Corinthios (…) hoc anno autem inchoaturi sumus eiusdem ad Corinthios epistolam secundam ... domum non manufactam, eternam in celis. Ad quam etc. (329vb-332rb).
#nota margine d'"adattamento sintattico" permesso tra originale biblico Apoc. 21,19 e riduzione a thema prologale o sermonale
3.38 Fundamentum secundum saphirus. [Apo. 21,19]. Tanguntur etiam in verbo proposito quatuor cause libri Sententiarum ... laboris mercedem in Samaritano statuentes (332rb-va).
3.39 Prologus super ep. ad Hebreos. Hebrei sunt et ego. II Cor. 11[,22]. Incoaturi epistolam beati Pauli ad Hebreos ... plus in sua quam in aliena lingua valere (332vb-333ra).
3.40 Prologus super epistolas canonicas, sermo I. Septem stelle angeli sunt septem ecclesiarum. Apo. 1[,20]. Circa epistolas canonicas quarum expositioni (…) ad presens intendimus ... perveniamus ad visionem ecclesie triumphantes. Ad quam etc. (333ra-335ra).
3.41 Prologus II. Procede et alloquens satisfac. II Reg. 19[,7]. Non est intentionis mee ad presens me multum in prologiçando diffundere... Librum enim epistolarum canonicarum anno preterito incoavi, sed isto anno in ipso procedere decrevi; modicum enim restat usque ad finem libri ... vel salute imperfecta in via et postmodum etc. (335rb-vb).
3.42 Prologus super IV Sententiarum. Quartus angelus tuba cecinit. Apo. 8[,12]. Liber iste Sententiarum qui secundum consuetudinem antiquam debet a nobis exponi post primum librum... Et propter hoc lectura quarti libri Sententiarum premicti videtur lecture secundi et tertii, tum quia est magis (…) plana propter minorem questionum difficultatem tum quia est magis oportuna propter minorem clericorum in isto tempore occupationem. Clerici enim in quadragesima non ita possent audire quia tunc magis circa sacrorum exercitium occupantur (337rb). ... cum potentia magna et maiestate (337ra-vb). Cf. A. OLIVA, Les débuts de l’enseignement de Thomas d’Aquin et sa conception de la sacra doctrina, Paris (Vrin) 2006, 241.
3.43 Super IV [corretto su super 3m]. Qui habet pennas etc. [Eccles. 10,20]. Et hoc quidem tunc dictum est pertranseunter et minus evidenter, nunc autem latius et evidentius ostendamus... convenit huius [seguono 9 rigki cassati con barra] quarti libri continentie... <in quo> agitur principaliter de tribus, scilicet de sacramentis nove legis, de resurrectione generali et de iudicio finali ... ut castrorum acies ordinata, ut dicitur Cant. 6 (337vb-338rb).
3.44 Super II <Sententiarum>. Qui babet pennas etc. [Eccles. 10,20]. In principio libri dicebatur quod in verbo proposito etc ... quantum ex parte annuntianti filii Dei (338rb-340ra).
3.45 Super III <Sententiarum>. Qui babet pennas etc. [Eccles. 10,20]. In principio libri dicebatur quod in hoc quod dicitur ... iuxta illud Eccli. 24[,31]: Qui elucidant me vitam eternam babebunt (340ra-341rb).
3.46 Prologus in fine Sententiarum. Cum consumaverit homo tunc incipiet. Eccli. 18 [,6]. Verbum propositum satis videtur posse congruere terminationi libri Sententiarum... Lector autem Sententiarum futurus conrespondenter quatuor proprietatibus enumeratis ad ostendendum excessum ipsius in eis, bene vocatur frater Bernardus de Claromonte ... dicit Io. 8[,25] «Ego principium qui loquor vobis». Cui est honor et gloria per infinita secula seculorum. Amen (341rb-vb).
3.47 Prologus super scientiam in generali. Omnia appetunt bonum. Verbum propositum scriptum est III Topicorum, nec fuit tantum sententia Aristotilis... Verum a quocumque dicatur a Spiritu sancto est, sicut dicit Ambrosius super primam ad Corinthios (343ra) ... Unde querens scientiam non debet, maxime in principio, quasi sciolus de omnibus velle contendere sed usque quod magis intelligat hiis que sibi traduntur debet humiliter credere (343vb) ... Unde diffinitio magistralis bene dicit: Scientia est etc. (341vb-344va).
- lungo brano (= f. 342vb) in DANTE, Il Convivio, ed. G. Busnelli - G. Vandellì, I, Firenze 1934, 87.
Prologus super librum Ethicorum. Videtur igitur philosophia admirabiles delectationes habere puritate cum firmitate. X Ethicorum c. 8. Philosophus in verbo proposito quatuor nobis aperte insinuat propter que philosophiam maxime debemus appetere et desiderare ... philosophia autem est de genere incomplexorum. Hec autem duplici via possunt congnosci (344va-345ra).