precedente successiva

■  un carcere in convento? sì!  ■

Era pressoché una società autononoma e completa allora, il convento: dalla cucina all'orto, dall'aula scolastica al carcere. Anche il carcere, sì! In fondo, un'istituzione sussisteva soltanto se respingeva la compromissione con la negazione di sé medesima. Dunque, punizione pubblica ed esecuzione della pena carceraria per colpe più gravi e gravissime.

Emilio Panella OP, dic. 2013

Pena carceraria nelle costituzioni domenicane 1375

Testimonianze per ordine cronologico,  2

    ë  

Il carcere, lo prevedevano le costituzioni domenicane. Riassumo quanto disponevano quelle del 1375; ma meglio leggerle integralmente (nell'orginale latino e in traduzione italiana) in ..\governo\cop101.htm

Colpe lievi (distinzione I, capitolo 16), colpe gravi (I, 17) e relative pene; nessuna pena carceraria.

Colpe graviori (I, 18) punite col carcere: peccato carnale, furto cospicuo; falsificazione di lettere dei superiori, percussione del proprio prelato, omicidio; uso in convento di armi d'offesa; calunnia di crimini da punizione carceraria; gioco di dadi (qui inventi fuerint ad taxillos lusisse); frate scomunicato da giudice del nostro ordine; ambigue frequentazioni; cospirazione, congiura, diffamazione o macchinazione contro i propri superiori.

Colpe gravissime (I, 19). La prima è l'incorreggibilità, quella di «chi non solamente non ha remore a trasgredire ma anzi rifiuta di subirne la pena. Costui, dietro consiglio dei savi, sia rinchiuso in carcere (...). Oppure... sia spogliato dell'abito religioso ed espulso dal nostro ordine. Anche chi a giudizio dei savi non è tollerabile nella vita comunitaria senza grave rischio o scandalo, sia chiuso in carcere e punito secondo le colpe a discrezione del prelato».

apostata dall'ordine (I, 20), ovvero chi abbandona illegamente la vita religiosa: «Chi abbia apostatato dall'ordine è per ciò stesso scomunicato in forza di questo statuto. Se rinsavito torna in convento, deponga l'abito, si presenti nudo in capitolo recando le verghe di disciplina, prostrato confessi l'errore, supplichi perdono. Sconterà pene di colpe graviori per la durata stabilita dal prelato, e continuerà a presentarsi nudo in capitolo una volta la settimana».

■ Consulta pure le cronache conventuali. Credo tuttavia che nel redigere la notizia biografica del frate defunto, il cronista omettesse eventuali fatti indegni della vita religiosa. Compassionevole omissione: "Parce defunctis!". Ieri come oggi. Saranno dunque soprattutto i libri amministrativi e di governo a testimoniare tale materia. Nel medesimo tempo, queste testimonianze aiutano - per contrasto - a meglio intendere le citatissime cronache conventuali.


Testimonianze

Capitolo generale Lione 1318, tra le "ordinationes". «Item. Cum apostasia culpam non minuat sed augmentet, et pro quibusdam criminibus fratri committenti certa pena taxetur et aliquando circumscripta omni apostasia debeatur custodia carceralis, volumus et ordinamus quod si aliquis frater ante apostasiam aliquod tale crimen commiserit de quo non satisfecerit, vel eciam in apostasie tempore rediens eciam sponte ad ordinem, carceri mancipetur» (MOPH IV, 108 rr. 16-21). Ordinazione confermata dai successivi capitoli 1319 (ib., IV, 114 rr. 33-36), 1320 (ib., IV, 119-120), 1350 ((ib., IV, 332 rr. 32-35).

Orvieto, 22 settembre 1331. «Universis presentes licteras inspecturis fr. Iohannes de Porcariis fratrum OP in Romana provincia prior provincialis indignus, salutem et sinceram in Domino caritatem.

Iustitia, sine qua multitudo gubernari non potest, secundum gravitatem culparum acerbitatem adhibet penarum, ius suum unicuique tribuens, crimini distinguens modos afflictionum secundum exigentiam transgressionum. Frater igitur Çenobius de Albicçis de Florentia, qui gravissimam culpam commisit in Parasceve apostatando, acerbissima pena plecti et amaris doloribus castigari debebat; quam pena m et penitentiam impositam et imponendam ferre contumaciter recusavit. Ego igitur, considerata beati Augustini patris nostri regula, que iubet reum emendatoriam subire vindictam, quam si non tulerit de nostro ordine nostraque sotietate mandat proici, viso etiam et diligentissime inspecto nostrarum constitutionum tenore, qui gravissimam appellat culpam incorregibilitatem illius qui nec culpas timet admictere et penas recusat ferre..., de diffinitorum consilio et assensu ipsum fr. Çenobium, qui iam a corde abiecit, habitum nostre professionis mando exui et a corpore nostri ordinis tanquam inutile membrum <... un rigo di scrittura d'incerta lettura per guasto da piega di pergamena; ne decreta l'espulsione e lo assolve dalla sentenza di scomunica precedentemente incorsa per apostasia>. In cuius sententie et expulsionis et absolutionis testimonium, sigillum nostri provincialatus duxi presentibus apponendum.

Datum in Urbeveteri in nostro provinciali capitulo anno Domini millesimo trecentesimo trigesimoprimo, die vigesimasecunda mensis septembris» (ASF, Dipl. Badia fiorentina 19.X.1334, terzo §).

Capitolo generale 1352, tra le "incoationes". «Item. Inchoamus hanc: In capitulo de graviori culpa, ubi sic dicitur: "Carcerali custodie mancipetur", addatur sic: si quis eciam alteri fratri ordinis vel ipsi ordini crimen falso imposuerit, propter quod crimen secundum nostrarum seriem constitucionum frater aliquis carcerem mereretur, aut huiusmodi fratrum crimina secularibus personis aut extra obedienciam nostri ordinis constitutis revelaverit, unde ordinis vel fratris infamia seu dampnum fuerint subsecuta, modo simili carceri mancipetur. Et nolumus quod huiusmodi ordinis destructores possint nisi per magistrum ordinis vel generale capitulum liberari. Idem dicimus de fratribus qui inventi fuerint lusisse ad taxillos, [quos] eciam pene carceris volumus subiacere. Et volumus et ordinamus quod in isto intermedio tempore hec diligenter et totaliter observentur» (MOPH IV, 340 rr. 1-12). Approvata e confermata dai successivi capitoli 1353 (ib., IV, 346-47), 1354 (ib., IV, 357 rr. 22-32).

18.XII.1390, da i registri delle lettere del maestro dell'ordine domenicano. «Item praecepit universis praesidentibus capi fratrem Sanctum de Arimino qui exevit fractis vinculis de carcere, ubicumque contigerit eum accedere» (MOPH XIX, 103 § 421, sezione prov. Romana).

12.XI.1391. «Item die 12 mensis Novembris citavit ad provinciam suam fratres infrascriptos sub poena carceris et excommunicationis, quod compareant infra 20 dies: fratrem Bertum de Eugubio, fratrem Riccardum de Eugubio, priorem Castellanum, Lucam de Eugubio, lectorem Castellanum, Michaelem, conversum, de Eugubio» (MOPH XIX, 105 § 443).

18.VI.1397. «Item in capitulo Fran<co>fordiensi in diffinitorio fuit per reverendissimum magistrum et omnes diffinitores sententiatum et declaratum fratres Paulum de Roma, Matthaeum de Cencis, Nicolaum de Piscina, Christophorum de Piperno et Dominicum de Tyburis, conversum, esse adiudicatos carceri propter scandala nephanda et vituperosissima commissa in conventu Romano contra priorem suum, ita quod non possint restitui nisi per generale capitulum. Et factum fuit mandatum praesidenti provinciae Romanae quod sententiam quam citius poterit debeat exsecutioni mandare» (MOPH XIX, 122 § 591).

23.VI.1451«Eodem die mandatum fuit in virtute S(piritus) S(ancti) et s(ancte) obedientie et sub pena carceris et sententia excomunicationis q?? una pro trina canonica municione premissa, quod nullus conventuum reformatorum suprascriptorum citra Alpes, se alio conferret, et illi qui alio se contulerunt reverterentur, sub pena absolucionis ab eorum officiis, manda<n>do prioribus quod a noticia presentium eos retinere non presumant, alias absolutos et omnes prephatas penas se noscerent incurrisse» (Firenze, Bibl. Laurenziana, S. Marco 866, f. 51r).

1474. «Frater Ludovicus de Pisis, prior conventus pisani, fuit institutus vicarius super monasterio sororum Sancti Dominici de Pisis in spiritualibus et remporalibus, in capite et membris, cum potestate plenissima visitandi, puniendi, ordinandi, adsolvendi, confirmandi, incarcerandi, excomunicandi, et omnia oportuna faciendi; et fuit factum preceptum ipsi quod acceptet officium, et monialibus quod obediant» (AGOP IV.3, f. 57r: 21.VIII.1474).

23.VIII.1474. «Frater Thommas de Agello comitatus perusini fuit institutus vicarius generalis sororum monasterii Sancti Dominici de Florentia in spiritualibus et temporalibus, cum potetate audiendi confessiones earum, ministrandi eis sacramenta intus et extra, eas corrigendi, p??andi, incarcerandi, absolvendi, et omnia faciendi pro honore dicti monasterii, sine inferioris molestia; et insuper potest confiteri et absolvi a peccatis et censuris, et dispensari in omnibus irregularitatibus auctoritate magistri, salvis semper ordinationibus factis nuper(?) in utilitatem monasterii Sancti Dominici. Florentie, 23 augusti» (AGOP IV.3, f. 57v).

30.VIII.1474. «Frater Marioctus Viviani de Prato, prior pratensis, habuit licentiam omnes fratres discurrentes per terminos suos, vel ad monasterium Sancti Nicolai accedentes sine sua licentia, corrigendi puniendi incarcerandi etiam cum brachio seculari, et de conventu fratres rebelles et onerosos expellendi, et ad se venientes recipiendi; sine inferioris molestia, nullis obstantibus. Prati, xxx augusti» (AGOP IV.3, f. 58v).

4.IX.1474. «Magistro Laurentio Gherardino, priori Sancte Marie Novelle, fuit mandatum quod fratrem Benedictum Doni  de Florentia si appareat ipsum esse impudicum, sicut diffamatus est, carceri tradat nec relaxet absque licentia speciali rev.mi magistri; et eius bona notet et servet donec aliud habuerit in mandatis, precipiendo omnibus patribus et magistris dicti conventus in hoc sibi faverent; et precipitur omnibus <presid>entibus aliorum conventuum ut si ex parte prioris Sancte Marie Novelle fuerint requisiti, ipsum capian? et ??? priori suo ??? custodia transmittant. Bononie, iiij septembris» (AGOP IV.3, f. 59r).

fr. Benedictus Doni de Florentia non compare nella Cronica fratrum di SMN.

5.IX.1474. «Magistro Laurentio Gherardini, priori conventus Sancte Marie Novelle de Florentia, precipitur quod omnes fratres qui ibunt ad Capitulum pinçocherarum in Gualfonda sine licentia petita et obtenta, vel qui habuerint familiaritatem et colloquia cum domno Leonardo Blaxii dicto Brucha(?), quem magister rev.mus non vult recipi in conventu et minus in cameris fratrum, incarceret et in graviori culpa ponat, nec relaxet absque licentia speciali magistri rev.mi; et he[sic] litere legantur in capitulo, ne quis per ignorantiam se excuset. Bononie ubi supra» (AGOP IV.3, f. 59r).

17.XII.1474. «Frater Santes, prior conventus Sancti Marci de Florentia, fuit factus iudex et commissarius inter conventum Sancte Marie Novelle et magistrum Guilielmum de Aquis et alios fratres qui dicuntur defraudasse conventum et commisisse crimina gravia; et insuper etiam dubium de eorum filiatione, et maxime de filiatione dicti magistri Guilielmi, cum plenissima potestate iudicandi de filiatione, de debitis et de criminibus, et propterea precipiendi, excomunicandi, incarcerandi et etiam invocandi brachium seculare, omniaque faciendi oportuna, etiam si mandatum exigerent speciale; et dantur sibi plenissime vices rev.mi magistri super predictis. Et precipitur sibi in virtute sancte obedientie quod quando fuerit requisitus pro parte dicti conventus, procedat secundum sibi traditam potestatem sine strepitu et figura iudicii, sola facti veritate perspecta. Et nullus inferior molestet, nullis obstantibus. Datum Senis, 17 decembris» (AGOP IV.3, f. 61v).

27.XII.1474. «Mandatur omnibus presidentibus quod ad instantiam magistri militis et doctoris, domini Georgii de Alechis de ?ena, cogant fatrem Augustinum de Alexandria ad solventum quodquod ei debet, etiam expensas, et carceretur. Datum ut supra. Et sibi etiam precipitur sub pena excomunicationis quod solvant infra sex dies, vel componant» (AGOP IV.3, f. 62v).

27.XII.1474. «Priori conventus de Sancto Geminiano mandatur quod cogat fratrem Franciscum, et alios debitores conventus, ad satisfaciendum et calculandum cum conventu coram operariis dicte civitatis, et invocet contra eos brachium seculare et incarceret; et ipsi precipitur quod infra sex dies satisfaciat sub pena excomunicationis etc. Datum Senis, 27 decembris, anno a nativitate 1475» (AGOP IV.3, f. 62v).

4.I.1475. «Conventus Sancte Marie Novelle habet preceptum sub pena carceris et gravioris culpe, quam omnis(?) frater incurrit contrafaciens et non potest absolvi nisi a rev.mo magistro, quod de cetero nullus - quicunque sit - ibi habitans vadat ad spectacula aut ??  ??? torneamenta, giostre etc.; et insuper nullus pernoctet in civitate, nisi propter infirmitatem alicuius parentum vel ex alia urgenti causa, et tunc de licentia presidentis. Datum Perusii, die iiij ianuarii 1474 ab incarnatione» (AGOP IV.3, f. 63r).

5.I.1475. «Frater Sensus de Castello, frater Iohanes Franiscus Cosmi Casini de Florentia, frater Dominicus Petri de Perusio et frater Silvester de Perusio habuerunt preceptum sub pena excomunicationis late sententie, a qua a nullo inferiore possunt absolvi, nisi facta restitutione quod infra sex dies solvant Guidantonio Simonis de Perusio et sociis quicquid sibi debent; et mandatur omnibus prioribus quod cogant eos ad instantiam dicti Guidantonii ad p??? etiam censuris et carcere et e???lis. Datum ut supra» (AGOP IV.3, f. 63r).

14.I.1475. «Presidenti conventus Sancti Iacobi de Sancto Miniate precipitur quod legat literas has coram fratre Rolando de Ianua et testibus, quibus sibi precipitur sub pena excomunicationis quod infra tres dies recedat a conventu Sancti Miniatis predicto et vadat ad provinciam suam; alias denuntiatur publice excomunicat(us), et post tres dies carceri mancipetur, nec relaxetur sine licentia expressa magistri rev.mi, invocato etiam brachio seculari; et hoc quia alias sibi fuit factum preceptum et non obedivit. Datum Rome, 14 ianuarii» (AGOP IV.3, f. 63v).

2.V.1475. «Fratri Iocobo Mariani, priori Santi Tho(mme) de Piperno, precipitur quod expellat a Piperno et terminis etius fratrem Thommam et fratrem Marcum, qui multa scandala perpetrarunt; et si post duos dies non recesserint, incarcerentur etiam cum auxilio brachii secularis, et non relaxentur sine licentia rev.mi magistri. Et mandatur omnibus fratribus ordinis quod in hoc priori faveant, et non detur auxilium dictis fratribus Thomme et Marco. Datum Rome, ij maii.» (AGOP IV.3, f. 66r).

Piperno = Priverno, prov. Latina.

3.VII.1475. «Omnibus presidentibus provincie Romane, et quaruncumque aliarum provinciarum, precipitur quod fratrem Iacobum Iohannis(?) de Florentia, cognomento Ciappinum, qui quedam enormia perpetravit in conventu Sancte Marie Novelle de Florentia, et ultimo in prelatum suum evaginato gladio insurrexerit, incarcerent ubicumque invenerint, etiam invocato auxilio brachii secularis, nec relaxerint sine speciali licentia rev.mi magistri ordinis. Datum Rome, iij iulii» (AGOP IV.3, f. 68r).

Non identificabile tra i frati censiti da Cr SMN.

15.XI.1475. «Priori arretino datur auctoritas corrigenti et incarcerandi fratres discolos et scandalosos discurrentes per suos terminos, et excomunicandi eos, etiam invocato auxilio brachii secularis, nullis literis suffragantibus eis. Nullus inferior eum impediat aut huiusmodi fratres defendat. Datum Ananie, xv novembris» (AGOP IV.3, f. 126r).

15.XI.1475. «Dum essent differentie inter fratrem Petrum Nicolai de Senis et fratrem Franciscum Blaxii de Sancto Geminiano occasione ducat(orum) 127 quos frater Petrus mutuaverat fratri Francisco, secutum est laudum: quod frater Franciscus daret fratri Petro quolibet anno duc. 7. Postea illo non solvente, annullatum est compromissum et laudum per rev.mum magistrum, et reposite sunt parte in iuribus suis. Demum adhuc nolente satisfacere dicto fratre Francisco, rev.mus magister reintegravit laudum et obligavit partes ad observantiam; et mandavit omnibus presidentibus ordinis in virtute sancte obedientie et rogavit alios magistratus ut - ad requisitionem dicti fratris Petri -  cogant preceptis, carcere et arrestatione bonorum et omnibus modis dictum fratrem Franciscum ad observantiam laudi et ad satisfaciendum quicquid ei debet. Et insuper ad satisfaciendum conventui senensi quicquid habet de bonis fratris Thomme de Senis ???. Et nullus inferior mutet vel dictum fratrem Franciscum tueatur. Datum Ananie, xv novembris» (AGOP IV.3, f. 126r).

carcere2.htm

precedente successiva