precedente successiva

6. Cronaca quadripartita
(
fra
Roberto di Antonio Ubaldini da Gagliano, OP 1489, † Siena 3.I.1534/5)
(fra Giovanmaria di ser Leonardo dei Tolosani da Colle di Val d’Elsa, OP 1487, † Siena 22.I.1549)

Se la cronica fratrum non condivide pressoché nulla con i libri anniversariorum et obituum, ha buone ragioni per confrontarsi con la cosiddetta cronica quadripartita della medesima area conventuale. Se non altro perché da essa in parte sostituita. Prima della serie, tra quante pervenute e dalle inequivoche nuove caratteristiche, quella di San Marco di Firenze.

1505-09  Cronica conventus Sancti Marci de Florentia [leggi ora edizioneweb integrale → ..\cronica3\mrc.htm]

Firenze, Bibl. Laurenziana, S. Marco 370 (xvi-xvii). Cart., 280 x 210, ff. 222, taluni fogli di guardia moderni. Mano coeva, scrittura minuscola corsiva, verga a mo' d'intestazione Chronica conventus Sancti Marci de Florentia or(dinis) P(raedicatorum) (f. 2r, reale primo foglio di fasc. 1°); sembra la medesima(?) che scrive prologo e rubriche a inizio d'ogni sezione. (Cf. A.F. Verde, Codici savonaroliani. Schede, MD 25 (1994) 310-14; D. Di Agresti, Sviluppi della riforma monastica savonaroliana, Firenze 1980, 187-206).

<Prologus>. In presenti libro, qui dicitur liber cronice conventus Sancti Marci de Florentia ordinis Praedicatorum, quatuor ordinate conscribentur. Primo videlicet loco pertinentia ad conventum quae sunt memoria digna. Secundo priores qui in hoc conventu pro tempore successive praeerunt[30]. Tertio fratres qui nostre religionis habitum suscipientes vitam regularem profitebuntur, qui et dicuntur filii huius conventus. Quarto omnes praedicti fratres professi et filii huius conventus qui tam in hoc conventu quam in aliis ex hac vita migrabunt.

Et nota quod hic liber cronice renovatus est de consensu rev.di vicarii generalis fr. Iacobi de Sicilia et patris prioris conventus fr. Sanctis de Luca anno Domini 1505, et de veteri libro multa in hoc novo conscripta sunt (f. 2v).

Sulla guardia originale, unico foglio membranaceo, «Annalia conv. S. Marci de flor(entia) almi predicatorum ornis Ab eius videlicet receptione in anno dominice incarnationis mo cccco xxxmo vto» (f. 1r); ripreso a incipit reale della cronaca, f. 4r, «Annalia conventus... », della stessa mano che poi avvia il testo della cronaca:

Annalia conventus Sancti Marci de Florentia almi Paedicatorum ordinis ab illius receptione, ab anno videlicet Moccccmoxxxvto, per tempora sib iug(ite)r succedentia, recuperata ex confusa vetustate anno incarnationis dominice mdixo.

<A>d honorem omnipotentis Dei, Patris et Filii et Spiritus sancti, virginis Marię matris eius, almique patriarchę nostri P(rae)dicatorum ordinis divi Dominici, necnon gloriosi evangelistae Marci patroni ipsius ecclesię et conventus. Hic inferius scribentur de tempore in tempus pertinentia ad ipsam ecclesiam et conventum Sancti Marci: quomodo videlicet ecclesia ipsa et conventus collatus fuerit a sede apostolica ordini Paedicatorum, augustae quoque tam ecclesię quam conventus structure et earum autores, bona denique mobilia et immobilia ad utrumque spectantia recepta et in futurum recipienda, legata notabilia que pro tempore fient dicto conventui cum eorum alienationibus que fieri continget. Secundo loco annotabuntur ordinate priores huius conventus qui pro tempore futuri sunt, et quae memoratu digna sub illis evenient. Tertio describentur receptorum fratrum professiones, quo videlicet tempore et cui quisque professus fuerit. Postremo fratrum obitus degentium in hoc conventu (f. 4r).

Annalia al neutro, contro l'aggettivale Annales <libri>. Non vedrei in questo immediato contesto un'esitazione oppositiva di denominazione Cronica/Annales o distintiva di generi letterari (come lo è, per intenderci, con gli Annali di S. Domenico di Perugia di Timoteo Bottoni, 1577-78 ca.); l'ordinamento annalistico è inteso e praticato entro le singole sezioni della Cronica: annualibus temporibus (f. 145r), series temporum est gestorum (f. 71r), AFP 27 (1957) 292, 301.

Quadripartita, ossia codice fisicamente suddiviso in quattro blocchi di fascicoli, destinati ad altrettanti partizioni redazionali e suoi aggiornamenti (non dunque partitismo a colonne sinottiche sul diffuso modello della "historia ecclesiastica tripartita o quadripartita", come ognuno vedeva nelle carte della Cronica Martiniana). Rubriche delle partizioni, vergate dalla medesima mano che scrive la premessa «Annalia conventus... »:

 I) pertinentia ad ipsam ecclesiam et conventum, ff. 4r-68v (1435 ss). Incipit: «In primis notum sit omnibus quod anno incarnationis dominice M.cccc.xxxv, residentibus fratribus Sancti Dominici de Fesulis, existente priore in dicto conventu fratre Cypriano de Florentia...» (f. 4).

 II) priores et eorum gesta, ff. 69r-90v (1435-1587). «Hic inferius describentur nomina priorum qui erunt pro tempore in hoc conventu et eorum gesta. <P>rimus prior huius Sancti Marci conventus fuit quidam ven. pater tunc etate prevectus nomine fr. Cyprianus de Florentia, oriundus de castro Regiuolo agri casentinenis. Hic et si litteratus minus eruditus, naturali tamen prudentia preditus, sagax in agibilibus, circumspectus primoque sollicitus fuit. Hic, ut in priore parte digestum est, anno Domini Mccccxxxvmo in priorem fesulanum electus est et confirmatus, intra urbem locum fratribus procuravit ecclesiam p(rimu)m Sancti Georgii, atque inde ad paucos eius anni menses, hunc Sancti Marci conventum, indulgente Eugenio quarto pontifice maximo, qui tunc temporis in urbe Florentia moram trahebat, a quibusdam monachis... sylvestrinis cognominatis... tandem receptum, quattuor annis provide et laudabiliter una cum conventu fesulano gubernavit» (f. 69r).

III) fratres habitum suscipientes et receptorum fratrum professiones, ff. 91r-144v (-1612). «Hic inferius scribentur nomina fratrum recipientium habitum religionis et profitentium in hoc conventu, qui eiusdem conventus filii nativi dicuntur» (f. 91r).

IV) fratres filii huius conventus qui pro tempore morientur, ff. 145r ss (1437, ultima data 1612: f. 200v). «Hic infra scribentur nomina fratrum filiorum huius conventus qui pro tempore morientur. <Q>uemadmodum in parte que proxime antecedit, professiones fratrum comprehensę sunt sub priorum temporibus quibus illos contigit profiteri, ita in  hac parte huius chronices [sic] ultima, obitus fratrum annotabuntur sub illorum priorum tempore quibus fratres mori contigerit, ut annualibus temporalibusque proventibus, exitus quoque, respondeant; et ut si quid in recipiendis patribus priores ipsi laetati sunt, dum quos amiserint hic inspexerint, et ipsis pro eorum aeterna requie Altissimo praeces effundant et subditis effundendas iniungant. Tempore igitur primi prioris, fratris scilicet Cypriani, infrascripti fratres obierunt, crassante tunc peste sevissima, quae in religiosos magis quam in saeculares desevit, cuius laetale initium fuit anno Domini Mccccxxxvij» (f. 145r).

Tra l'una e l'altra parte, congrue carte bianche destinate alla continuazione. Progettazione fisica, allargamento della materia e distribuzione della narrazione ne fanno cosa diversa dalla precedente cronica fratrum.

Modello di rapida diffusione tra conventi e monasteri della riforma, sotto l'impulso dell'evento Savonarola (cf. D. Di Agresti, Sviluppi della riforma monastica savonaroliana, Firenze 1980). Temi di rinnovamento (e controllo) monastico e civile, e statura culturale di taluni cronisti (penso a Giovanmaria di ser Leonardo dei Tolosani), fanno presumere che gl'intenti diffusivi della nuova proposta religiosa, in parte affidata anche alla cronaca domestica, mirassero a investire la vita cittadina ben oltre i recinti conventuali.

Circa progettatore e primo autore della Cronica di  San Marco (AFP 1969, p. 138), e pertanto primo ideatore della caratteristica quadripartizione, il savonaroliano Roberto Ubaldini da Gagliano o da Firenze (OP 1489, † Siena 3.I.1534/5), vedi infra a proposito di quella di Santo Spirito in Siena.

1508  Cronica conventus Sanctae Mariae de Quercu (Viterbo)

AGOP XI.9400. Cartaceo, 277 x 213, ff. 1-136, originali con relativa cartulazione in numeri arabi, posteriormente rilegati con differente libro conventuale (libro di ricordanze, 1720-1851), coperta in cartone. Santa Maria della Quercia (denominazione vernacolare "della Cerqua"!) formale convento domenicano dal 1474[32]. Di mano dell'iniziatore, corsiva sec. xvi incipiente:

<Prologus>. In nomine Domini amen. In hoc libro, qui dicitur Cronica conventus, quatuor ordinate conscribentur. Primo quidem gesta notabilia pertinentia ad hunc conventum. Secundo loco scribentur priores huius conventus qui pro tempore erunt. Tertio scribentur fratres recepti ad habitum et professionem. Quarto et ultimo fratres defuncti pertinentes ad hunc conventum. dopo segno di chiusa scrittura su rigo incompiuto, la medesima mano aggiunge: et qui in hoc conventu morientur.

Sed quoniam ex incuria fratrum non invenitur scriptum aliquid de predictis usque ad annum Domini 1508, ideo ab hoc tempore incipiemus predicta ordinare scribere, ponentes tamen aliqua de preterito tempore que nobis nota sunt, relinquentes aliquas cartas vacuas ut possint etiam scribi quando ad notitiam nostram venerint. Rogamus igitur fratres ut dehinc diligentes sint ad scribendum in hoc libro ea que ibi scribenda sunt ordinate. Nam a secunda carta et inde scribentur notabilia gesta conventus. A 46 carta scribentur priores. A 78 fratres recepti ad habitum et professionem. A 110 fratres defuncti (f. 1v).

1509  Chronica conventus Sancti Spiritus de Senis

ASS, Patrim. resti eccles., Reg. 2348, ff. 101. A mo' d'iscrizione: Chronica conventus Sancti Spiritus de Senis almi Praedicatorum ordinis anno dominicae incarnationis Mmo Dmo IXno incohata mense VIIIbri, venerando patre fratre Cherubino Florentino[33] conventus ipsius priore b(one) m(emorie) mandante pro congregatione ethrusca regulari, summo uno ac trino Deo primum collaudato, perpetua virgine theotoko Maria, Thoma Aquinate ac divis omnibus suppliciter exoratis.

Proaemium foeliciter. Mos laude dignus obtinuit ab initio nostri sacri Praedicatorum ordinis, atque hoc ipsum veneranda patrum sanctione cautum est, ut in quolibet conventu nostri ordinis liber haberetur cui chronica conventus foret inscriptio, in quo summa cum diligentia a prioribus conventualibus pro tempore existentibus cuncta quae sub illis in conventu memoratu digna emergerent, pro tempore scriberentur[34]. Id observatum liquet in pluribus dignioribusque nostri ordinis locis, a non nullis vero posteris tanquam a filiis degeneribus multo cum religionis dispendio posthabitum ac neglectum. Ex quorum profecto turba extiterunt qui hunc locum antehac tenuerunt utpote qui sicut loco ipsi nomen obscurissimum compararunt illius iuribus plurimum detrahentes et formidandae ruinae oedificia pene omnia reliquerunt, ita nullam prorsus memoriam de sese ac suorum temporum gestis ad posteros transmiserunt. Desudavimus testor itaque omnes publicas loci ipsius stipulationes, syndicarios[35] procuratorios et id genus libros omnes diligentissime revolventes, ex quibus tanta in historiam ordiremur. Legant fu<tur>i priores ut rem conventus huius intelligant, intelligentes augeant, augentes ad futurorum quoque memoriam huc infra subiiciant (f. 2v).

Quadripartizione. Prima pars: possessores, nove constructiones, iura potiora, digna memoratu, ff. 3-21. «Prima hac in parte huius libri scribentur pro tempore possessores, nove constructiones, iura potiora acquirenda et que digna memoratu evenient» (f. 3r).

Secunda pars: priores huius conventus futuri pro tempore (1448 ss), ff. 22-53. «Secunda huius libri in parte scribentur priores huius conventus futuri pro tempore, qui cum antehac et ipsi et eorum tempora nulli memorioe poenitus proderentur, subiectam eorum seriem ex procuratoriis bursariisque libris maxima cum difficultate fideliter conte<?>uimus. 1509, mense viiibri. - Primus prior huius conventus fuit ven. bonae memoriae fr. Iohannes de Roma, electus et confirmatus anno Domini Mccccxlviij° mense octobri per reverendum vicarium generalem congregationis Etruscę magistrum Petrum Antonium de Viterbio. Praefuitque urbi et fratribus acceptissimus continuo biennio, hoc est ad annum 1450 mense februario, prout percipi potest ex libro bursarię incohato ipso anno 1448, cuius initium est: Ego fr. Mattheus de Monopoli etc., a charta prima in chartam 2am, ubi scribitur: Reddita ratione coram rev.do priore etc. Nec obstat quod in instrumento receptionis huius conventus, de quo supra in prima huius libri parte meminimus, dicatur huc missus fr. Antonius de Viterbio institutus prior huius conventus a memorato vicario generali. Quia cum eiusmodi instrumentum in hoc se referat ad literas ipsius vicarii generalis quas ad verbum e verbo prosequitur, non potest ex illis haberi quod fuerit memoratus fr. Antonius prior institutus sed vicarius conventus transmissus cum ea auctoritate quae dari solet conventualibus prioribus. Tabellio autem qui ędidit instrumentum, tamquam secularis et nostrarum rerum ignarus, quem auctoritate priorem transmissum aspiciebat, priorem quoque officio credidit. Huius ergo prioris tempore, senen. R. P. [= senensis Res Pubblica?] conventui huic sextaria quattuor salis et certam gabellarum portionem, singulis in perpetuum annis, decreto publico condonavit. Aliud nihil sub ipso gestum potui repperire» (f. 22r). Serie dei priori: ott. 1448 – febb. 1450. Nota in f. 24v, anno 1498: «Hanc priorum seriem velut neglectam huc usque ex rationariis contexuimus. Pars quę sequitur, ex nostrorum temporum gestis nobis optime cognitis fideliter conscribetur».

Tertia pars: nomina fratrum recipiendorum ad professionem, ff. 54-89 (1498-1671). «Tertia huius libri in parte scribentur nomina fratrum recipiendorum ad professionem in hoc conventu, annotantes pariter annum mensem et diem, ac nomen prioris in cuius manibus quemlibet contigerit profiteri. Verum et annum mensem ac diem quibus ad ordinem admittuntur annotemus necesse est, cum ab anno receptionis elapso non prorogato iura professionis accipiantur. Ergo de intercidente professionis prorogatione cum evenerit, in hac parte diligentissime caveatur» (f. 54r).

Quarta pars: catalogus fratrum in hoc conventu decedentium, ff. 90r ss (1497-1641). «Quarta atque ultima in huius libri parte catalogus fratrum in hoc conventu decedentium una cum anno mense ac die quibus obierunt annotabitur» (f. 90r). Denunciata poi l'assenza di notizie dai primordi del convento, conclude: «Cunctorum tamen animas quorum corpora apud nos requiescunt, Deo maximo recommendent quicumque legerint in hac parte, quae potissimum huius rei ob gratiam descripta est» (f. 90r). Del primo frate registrato non conosce la data di morte, del secondo soltanto l'anno 1497. Di fatto registra i frati deceduti nel convento, non importa di quale convento o provincia fossero figli. Anche un frate «filius nativus Sancti Marci» (f. 90r); o un frate ispano di cui non ricorda il nome, ospite, lì ammalatosi e deceduto nel 1506 (f. 90v). La Cronica conventus Sancti Marci invece riserva esplicitamnte parte IV soltanto ai frati "figli" del convento.

Conosce la cronaca di San Marco: «sicut in principio conventualis chronice Sancti Marci de Florentia OP» (f. 3v); «pestis validissima... et presertim in religiosos debaccharetur ut in solo Sancti Marci de Florentia conventu triginta circiter fratres paucos intra menses enecasset, ut ex ipsius fratrum decedentium catalogo nuper inspeximus» (f. 6r).

1448 «peste iterum acriter debacchante»: R. Creytens, Santi Schiattesi O.P., disciple de S. Antonin de Florence, AFP 27 (1957) 303, da parte IV della cronaca sammarchina.

ASV, Reg. Suppl. 428, ff. 164v-165r (Niccolò V, Roma 6.VII.1448): «Cum dev(oti) viri abbas et monachi monasterii Sancti Eugenii extra muros senen(ses), ordinis Sancti Benedicti, regimen et administracionem ac omni iuri eis in prioratu Sancti Spiritus Senen(sis) dicti ordinis... in manibus v(estre) s(anctitatis) sponte et libere cedere proponant, ac eciam ex tunc cedant, supplicant humiliter s(anctitatem) v(estram) dev(oti) viri priores arcium et vexilliferi ac commune senense, necnon magister generalis et fratres ordinis Predicatorum, quatenus... prioratum Sancti Spiritus... eisdem fratribus sub observantia viventibus... concedere et applicare dignemini... - Fiat ut petitur».

ASV, Reg. Suppl. 516, ff. 235v-236r (Pio II, Roma 13.I.1459): «Exponitur s(anctitati) v(estre) pro parte dev. orat. vestrorum fratrum tocius conventus Sancti Spiritus de observancia ordinis sancti Dominici Senensis, quod cum ecclesia sive conventus huiusmodi, propter antiquitatem in suis structuris... colaps. et ruinos. existit...», chiedono indulgenza.

Mauro Mussolin, Vicende di un cantiere conventuale senese. I regolari osservanti di san Domenico ed il complesso di Santo Spirito ai Pìspini. Univ. di Venezia, Tesi di laurea in Architettura, Anno accad. 1994-95, pp. 296, e 68 illustrazioni. Esemplare donatomi dall'A., 20.II.2010. Infinite grazie! Bel lavoro, molto documentato, essenziale nel lessico, circa un convento domenicano poco studiato. Trascrizione di libro I della Chronica in pp. 169-207.

Follonica (oggi pr. Grosseto): locus dipendente dal conv. di Santo Spirito in Siena, 1509 (ib. pp. 191, 194-95).

Ottime ragioni fanno ritenere che sia stato fra Roberto di Antonio Ubaldini da Gagliano (Mugello), o da Firenze (n. 1466, OP San Marco 1489, † Siena 3.I.1534/5) ad avviare sia la Cronica di San Marco che quella di Santo Spirito in Siena (pp. 24-27), sebbene non si dichiari apertamente. Cf. R. Creytens, Il Direttorio di Roberto Ubaldini da Gagliano O.P. per le Terziarie collegiate di S. Caterina da Siena in Firenze, AFP 39 (1969) 127-72, notizie biografiche pp. 131-41; A.F. Verde, Codici savonaroliani. Schede, MD 25 (1994) 310-14; R. Ridolfi, Vita di Girolamo Savonarola, Firenze (Le Lettere) 1997, 463a, e letteratura savonaroliana.

Cronica conventus Sancti Marci de Florentia, Bibl. Laurenziana, S. Marco 370, f. 171v: «Frater Robertus Antonii Ubaldinus de Galliano, sacerdos, filius professus huius conventus, annos natus novem et lx, in religione vero quinque et xl. Vir religiosus et suę professionis satis observans, predicator gratiosus et fructuosus, obiit in conventu Sancti Spiritus de Senis die 3a ianuarii 1534 more fiorentino, dominica die, receptis devote omnibus ecclesię sacramentis. Hic enim inter alia laudabilia eius opera, multum laboravit pro canonizatione sancti Antonini. Quod opus cum multo labore ac diligentia ad ultimam perfectionem, contra multorum opinionem, Domino cooperante perduxit. Quapropter non tantum conventus Sancti Marci sed totus ordo Predicatorum ei plurimum debet. Cuius anima requiescat in pace». Difatti nel 1535 (Paqua 28 marzo) il 3 gennaio cadeva di domenica. In f. 151r, decesso d'un suo fratello carnale, anch'egli frate domenicano, figlio del convento fiorentino San Marco: «Frater Thomas Antonii Roberti Ubaldinus de Florentia, gemina charitate germanus ven. patris nostri fr. Roberti,...»: 18enne veste l'abito religioso il 30.XII.1490, professa il 1.II.1491/2 (f. 95r), muore il 21.III.1493/4. Testimonianza che offre un altro elemento per risalire al ceppo familiare: Antonio, padre dei due frati Roberto e Tommaso, era a sua volta figlio di un Roberto, senza titolo di dominus o d'altro. Dunque: fra Roberto di Antonio di Roberto Ubaldini da Gagliano.

Chronica conventus Sancti Spiritus de Senis, ASS, Patrim. resti eccles., Reg. 2348, f. 25v, dove di sua mano registra il proprio priorato 1504, n° 39: «Priori illi successit ven. vir pater fr. Robertus Antonii Ubaldini de Galliano de Florentia, nativus filius Sancti Marci, ex prioratu geminianensi ubi tunc presidebat, de maio mense anni MDiiij confirmatus...»; f. 92v: «Venerabilis pater frater Robertus Ubaldinus de Gagliano, florentinus, iam septuagenarius, qui quadraginta et quinque annis mansit in religione et filius conventus Sancti Marci de Florentia. Qui multos labores pro religione substinuit. Tandem in senectute bona obiit in hoc conventu, receptis sacrosanctis ecclesię sacramentis, die 3 mensis ianuarii 1534, et sepultus in sepulchro fratrum quod est ante altare Sancte Crucis. Requiescat in pace. Fuit hic pater prior in hoc conventu et in aliis».


[30] Dittongo ae = ę cedigliata nell'originale; altrove sciolgo a dittongo quanto sotto compendio.

[32] MOPH XVIII, 332/2. Questo è il conventus noster querquensis (Cr Pg n° 212, ed. 108), non Cerqueto perugino (ib. ed. 150). «Archivum Fratrum Praedicatorum» 17 (1947) p. 232/1-2.

[33] Cherubino di Niccolò dei Primerani da Firenze, figlio del convento San Marco, priore in carica 1509-11 (ASS, Patrim. resti eccles., Reg. 2348, ff. 12r, 26r); mense VIIIbri = ottobre. Il medesimo Cherubino, priore fiesolano, in nov. 1516 ingiunge a Giovanmaria dei Tolosani d'avviare la quadripartita di San Domenico di Fiesole (originale nell'archivio dell'omonimo convento). Cherubino muore in San Marco il 28.V.1528 (Bibl. Laurenziana, S. Marco 370, f. 169r).

Da non confondere con l'omonimo: fra Cherubino di Giovambatista di Niccolò dei Primerani, al secolo Domenico, anch'egli frate di San Marco, prende l'abito nel 1541, professa il 22.VII.1542 (Bibl. Laurenziana, S. Marco 370, f. 112r).

[34] Anche il Liber chronicorum lucchese fa un simile asserto: MD 21 (1990) 1.

[35] Desinenza sotto correzione e incerta; syndicarium librum in f. 10r.


precedente successiva