precedente successiva

BNF, Conv. soppr. C 8.1173, ff. 185r-218r

Contra legem sarracenorum

Confutazione della legge islamica

originale latino

volgarizzamento (2011) di EP

De discipulis Maccometti et institutione alcorani[1],
capitulum <xiij
>

Capitolo 13
Discepoli di Muhammad e composizione del corano

Riccoldo da Monte di Croce: BNF, CS, C 8.1173, f. 185rCum igitur ostensum sit quod alchoranum, quod est lex saracenorum, non est a Deo, consequenter inquirendum est de discipulis Mahometi et institutione alchorani predicti.

Abbiamo mostrato che il corano, legge dei musulmani, non è legge divina; in conseguenza dobbiamo ora indagare sui discepoli di Muhammad e sulla formazione del corano.

(6) Et sciendum quod firmiter a sapientibus creditur, et rationibus efficacibus comprobatur, quod principalis actor ipsius alchorani non fuit homo sed diabolus, qui ex inuidia propria et permissione diuina propter peccata populi preualuit inchoare solemniter et efficaciter perfidiam antichristi.

Va detto che è consolidata convinzione dei sapienti, sostenuta da prove efficaci, che l'autore principale del corano non fu un uomo bensì il diavolo; costui, per propria invidia e permissione divina a motivo dei peccati del popolo, dette pubblico ed efficace esordio alla malvagità dell'anticristo.

(11) Videns igitur diabolus quod fides Christi crescebat in partibus orientis et quod idolatria deficiebat[2], iam deuicto Cosdrohe rege persarum et medorum idolatra[3] per Eraclium regem christianissimum, et quod ipse Eraclius destruxerat excelsam turrem quam ipse Cosdrohe edificauerat ex auro et argento et lapidibus preciosis propter idolatriam, et quod crux Christi iam tantum erat per Eraclium exaltata et amplius exaltanda[4], cum non posset ipse diabolus iam amplius defendere plures deos nec totaliter negare ualeret legem Moysi et euangelium Christi quod iam diuulgatum erat per mundum, cogitauit per fictionem cuiusdam legis, quasi medie inter nouam et ueterem, decipere mundum.

Il diavolo s'era accorto che la fede cristiana cresceva nelle regioni orientali e che l'idolatria veniva meno: Cosroe, re dei Persiani e dei Medi, idolatra, era stato sconfitto da Eraclio, cristianissimo imperatore (610-641); costui aveva distrutto l'enorme torre edificata da Cosroe con argento, oro e pietre preziose in culto idolatrico; la croce di Cristo, già esaltata da Eraclio, veniva sempre più magnificata. Il diavolo pertanto non era più in più grado di difendere il politeismo e di rimuovere la legge mosaica e il vangelo di Cristo già diffuso nel mondo; escogitò allora di sedurre il mondo inventando una legge intermedia tra nuovo e antico testamento.

(20) Et ad hoc exequendum assumpsit quendam hominem diabolicum nomine Mahometum[5], ritu idolatram, fortuna pauperem, mente superbissimum et maleficiis famosum. Et quidem libentius assumpsisset diabolus hominem bone fame, si fuisset permissus; sicut et libentius primum temptasset |208r| hominem per aliud animal in quo amplius ipsius malitia celaretur quam per serpentem, si fuisset permissus. Sed non permisit diuina sapientia nisi ut tale animal assumeret et per talem hominem mundum inuaderet ut mundus de facili posset aduertere qualis esset lex data per talem legis latorem.

Per realizzare tale progetto, il diavolo assunse  un uomo diabolico di nome Muhammad, idolatra, nullatenente, altezzoso, noto per sortilegi. Di certo, il diavolo avrebbe assunto più volentieri un uomo di buona fama, se gli fosse stato permesso; e se gli fosse stato permesso, avrebbe più volentieri tentato |208r| il primo uomo tramite un animale capace di dissimulare la sua malvagità meglio del serpente. Ma la divina sapienza non gli permise altro che usare siffatto animale e d'invadere il mondo tramite tale persona, cosicché tutti potessero facilmente conoscere la natura di quella legge e del suo messaggero.

(29) Deuicto igitur Cosdrohe per suprapradictum Eraclium et reportata sancta cruce in Ierusalem cum triumpho, anno Domini sexcentesimo uigesimo sexto[6] - Eraclii autem anno quinto decimo - surrexit Mahometus arabs. Qui primo ditatus per quandam uiduam diuitem quam in uxorem acceperat[7], postea factus princeps latronum in tantam prorupit superbiam quod uoluit fieri rex arabum. Sed quia ipsi non receperunt eum, eo quod esset genere et opinione uilis, finxit se esse prophetam; et quia epylenticus erat et ut firmiter creditur arrepticius[8] et frequenter cadebat, dicebat quod angelus ei loquebatur, et postea dabat quasdam responsiones, quas - ut dicebat - audiebat quasi per modum campane[9]. Et quia homo idiota erat sine litteris, dedit ei diabolus comites sibi conuenientes quosdam iudeos hereticos et christianos hereticos.

Sconfitto dunque Cosroe dal detto Eraclio e riportata trionfalmente la santa croce in Gerusalemme, nell'anno del Signore 626 - decimoquinto del regno di Eraclio - sorse Muhammad l'arabo. Si arricchì sposando una vedova facoltosa, si fece capo di predoni, montò in tanta ambizione da farsi fare re degli arabi. Ma la gente non lo volle per re, perché scialbo di ceppo e di reputazione. Lui allora si fece passare per profeta; e poiché era epilettico, oggetto di reale possessione demoniaca e di frequenti mancamenti, asseriva che un angelo gli parlava; comunicava poi i responsi, quasi uditi tramite una campana - così sosteneva. E poiché era del tutto illetterato, il diavolo gli provvide congrui soci: taluni eretici ebrei e taluni eretici cristiani.

(41)  Bahìra in arabo: clicca e guarda al centro del rigo centrale!Adhesit enim ei quidam iacobita, nomine بحيرا Baheyra[10], et fuit  cum Mahometo pene usque ad mortem, ferturque quod Mahometus postea interfecerit eum; et quidam iudei, scilicet Finees[11] et Abdia nomine Salon, postea dictus Habdalla nomine Sellem, et facti sunt sarraceni[12]; et quidam nestorini, qui maxime conueniunt cum saracenis, dicentes quod Deus non est natus de beata Virgine sed homo Iesus Christus[13]. Et tunc quedam composuit Mahometus per modum legis, accipiens a sociis quedam de ueteri testamento et quedam de nouo, nec tamen tunc populus habuit alchoranum[14].

Lo seguì un giacobita di nome بحيرا  Bahîrâ, fedele a Muhammad fino alla morte; si dice anzi che sia stato lo stesso Muhammad ad ucciderlo. Lo seguirono anche taluni ebrei, Finees e Abdia di Salon, poi ridenominato Habdalla di Sellem, che si fecero musulmani; e lo seguirono taluni nestoriani, i quali consentono con i musulmani sul fatto che dalla beata Vergine non nacque Dio bensì l'uomo Gesù Cristo. Muhammad allora elaborò una bozza di legge, selezionando dai suoi compagni taluni elementi dell'antico testamento e altri del nuovo; il popolo tuttavia non ebbe ancora il corano.

(50) Narratur tamen in eorum hystoriis dixisse Mahometum: Descendit alchoranus super me in vij uiris, et quicquid satis est sufficit. Dicunt autem hos fuisse Nafe et Ehou Homar et Homra et Helkessar et Asser et filius Kecir et filius Amer[15]. Dicemus ergo eis: Ne legerunt unquam |208v| coram Mahometo? Et dicetur quod non, sed hi coram senioribus et sic usque ad Mahometum. Et certum est quod isti non concordauerunt cum senioribus prioribus in lectura quam nunc tenent; quod probatur quia lectura prime partis contraria est parti secunde, quia de tempore Mahometi nullus sciuit alchoranum nisi Abdalla filius Messecud et Zeid filius Thabet et Hocanan filius Hoffan et Hebi filius Chab. De Hali filio Abitaleb, quidam dixerunt sciuisse partem, quidam non.

Le loro storie tramandano quanto raccontato da Muhammad:

Il corano mi fu dato dall'alto tramite i sette uomini al governo, e questo è tutto. Dicono che questi sette furono: Nâfi', Abû 'Amr, Hamza, al-Kisâ'î, 'Asîm, Ibn Kathîr, Ibn 'Amîr. Noi chiediamo: Lo lessero mai |208v| alla presenza di Muhammad? Rispondono di no, ma che lo lessero davanti agli anziani, e così avvenne infino a Muhammad. Di certo costoro non concordarono con i precedenti anziani il testo coranico che ora seguono; ne è controprova il fatto che il testo della prima parte contrasta con quello della seconda, perché ai tempi di Muhammad nessuno conobbe il corano, eccetto Abdalla figlio di Messecud, Zeid figlio di Thabet, Hocanan figlio di Hoffan e Hebi figlio di Chab. Quanto poi ad Hali figlio di Abitaleb, taluni asserirono che ne conoscesse una parte, altri no.

(60) Quilibet autem istorum statuit sibi alchoranum aliorum alchorano dissimilem, et pugnauerunt contra se inuicem, non recipientes que aliorum erant usque ad mortem. Et post mortem illorum, populi discordauerunt in alchorano usque ad tempus Merebam filii Elhekem, qui composuit eis hunc alchoranum quem nunc habent, et combussit alios alchoranos.

Ciascuno di essi adottò un corano discordante da quello altrui, lottarono tra di loro, e rifiutarono fino alla morte le proposte altrui. Dopo la morte di costoro, la massa continuò ad utilizzare un testo coranico difforme fino al tempo di Merebam figlio di Elhekem, il quale redasse il corano così com'è oggi recepito, e bruciò tutte le altre versioni.

(66) Et tunc etiam vij dicti ciuitatum prefecti contradixerunt sibi in grammatica et idiomatibus propriis[16]. Ex eorum autem hystoriis inuenimus quod capitulum Repudiationis excedebat capitulum Vacce. Primum erat in CCtis.xxxta sententiis, quod hodie constat tantum ex duodecim. Dicunt etiam quod capitulum Vacce mille continebat sententias aliquando, et hodie tantum CCtas.lxxxvijtem. Referunt etiam de quodam potente, nomine Elgag, quod detraxerit ab alchorano 85 sententias, et alias totidem alterius sensus addiderit[17].

E allora anche i sette governanti delle città si contraddissero in fatto di grammatica e di peculiari idiomi. Dalle loro tradizioni abbiamo appreso che il capitolo Ripudio (Cor. 65) era più lungo del capitolo della Vacca (Cor. 2). Il primo aveva 230 sentenze (o versetti), mentre oggi ne ha soltanto 12; e dicono che il capitolo della Vacca una volta conteneva 1000 sentenze, mentre oggi soltanto 287. Raccontano inoltre d'un tale Elgag, uomo potente, che avrebbe rimosso dal corano 85 sentenze e ne avrebbe aggiunte altrettante di senso opposto.

(73) Quomodo igitur uerum est quod dixit de alchorano Deus, ut aiunt, quoniam «nos descendere fecimus recordationem, et nos eam custodientes erimus»? Narrant etiam quedam hystorie quod Mahometus ueneno mortuus est[18] nec habuit populus alchoranum. Cum autem Hebeubeker susciperet principatum, precepit quod quilibet recoleret que posset, et hunc qui est pre manibus composuit alchoranum, reliquos autem combussit[19].

Come può, dunque, esser credibile che Dio - com'essi sostengono - abbia detto del corano «Noi abbiamo rivelato l'ammonimento e noi lo custodiremo» (Cor. 15,9)? Talune storie tramandano che Muhammad morì avvelenato e che il popolo non ricevette il corano. Divenuto Abû Bakr primo califfo (632-634), dispose che ognuno riordinasse quanto sapeva; fece poi redigere il corano (633) così come oggi l'abbiamo, e tutto il resto lo bruciò.

(80) Sed et in capitulo Elhamram de alchorano dicit quod «nullus nouit eius expositionem preter Deum. Et fundati in scientia dicunt: Credimus ei, totum enim est a Deo nostro»[20]. Et reuera in hoc libro sunt multa tam obscura, tam truncata et inordinata - ut superius patuit - ut nullum sensum facientia, fatuitatem potius et mendacia palliarent[21].

Ma nel capitolo al-'Imrân in riferimento al corano dice che «nessuno conosce la sua vera interpretazione al di fuori di Dio. E gli uomini di solida scienza dicono: Crediamo in questo libro, esso infatti proviene tutto dal nostro Dio» (Cor. 3,7). In realtà in tale libro vi sono molte cose oscure, frammentarie e confuse - come mostrato sopra (c. 11) -, incapaci di generare un senso, e che di fatto celano insensatezza e menzogna.

(85) Factum est autem ut concordarent hunc esse alchoranum quem habent pre manibus, et dicerent quod Deus reuelauit Mahometo et ipse scripsit ex ore Dei. Elfocaha tamen, id est doctores et expositores magni[22], |209r| numquam concordauerunt in expositione ipsius nec in perpetuum concordabunt; et hoc non solum orientales ab occidentalibus, sed etiam orientales ab inuicem et occidentales ab inuicem. Et in eisdem scolis sunt diuerse secte et tam diuerse quod una condempnat alteram[23].

Si pervenne a un concordato: il vero corano era quello che avevano in mano; ammettere che Dio l'aveva rivelato a Muhammad, e che costui l'aveva messo per iscritto dalla bocca di Dio. Tuttavia gli al-fuqahâ', cioè dottori e grandi esegeti, |209r| mai hanno concordato nell'interpretazione coranica, né mai concorderanno; e questo non soltanto tra orientali e occidentali, ma anche tra gli stessi orientali e tra gli stessi occidentali. Nelle medesime scuole si confrontano correnti dottrinali discrepanti, al punto che l'una condanna l'altra.

(92) Quidam enim secuntur Mahometum, et isti sunt plures; et quidam secuntur Haali[24], et isti sunt pauciores et minus mali, et dicunt quod Machometus usurpauit sibi per tirampnicam potentiam quod erat Haali. Surrexerunt autem contra utrosque saraceni quidam periti in philosophia, et ceperunt legere in libris Aristotilis et Platonis, et inceperunt contempnere omnes sectas saracenorum et ipsum alchoranum[25].

Taluni seguono Muhammad, e sono la maggioranza; altri seguono 'Alî, inferiori di numero, meno faziosi, i quali sostengono che Muhammad s'inpadronì con dispotico potere quanto spettava ad 'Alî. Contro gli uni e gli altri, si opposero taluni filosofi musulmani, che adottarono per testo scolastico gli scritti di Aristotele e di Platone, e cominciarono a detestare tutte le sette islamiche e lo stesso corano.

Baghdàd, al-Mustansiriyya (moschea+madresa: Riccoldo, CLS 13,99)(98) Quod aduertens quidam calipha de Baldacco, nomine  .  .   .  , edificauit in Baldacco Nadamyam et Mestanzeriam scolas solemnissimas[26], et reformauit studium alchorani et ordinauit quod de quibuscumque prouinciis uenirent in Baldaccum ad studium alchorani[27], studentes haberent cellas et stipendia necessaria de comuni. Et ordinauit quod saraceni et attendentes ad alchoranum nullo modo studerent in philosophia; nec reputant eos bonos saracenos qui philosophie intendunt pro eo quod omnes tales contempnunt alchoranum propter causas dictas superius in octavo et nono capitulo.

Un califfo di Baghdàd, di  nome  .   .  .  , si rese conto della situazione. Costruì allora in Baghdàd le scuole pubbliche di Nizamiya e di al-Mustançiriya, riformò lo studio del corano, ordinò che da ogni regione venissero a Baghdàd a studiare il corano, e che gli studenti beneficiassero di stanze e del necessario sostentamento da pubblico erario. Dispose inoltre che i musulmani e gli studenti coranici non si dedicassero in alcun modo alla filosofia; e infatti non ritengono buoni musulmani quanti si dedicano allo studio della filosofia perché tutti costoro disprezzano il corano per le ragioni esposte nei capitoli ottavo e nono.

 

 


[1] Cf. Contrarietas alpholica VI, Paris BN lat. 3394, f. 244r, 8-11: «Sextum capitulum. De discipulis Machometi et discordi institutione Alchorani».

[2] Cf. S. AUGUSTIN, De Civitate Dei XVIII, 51 (PL 41, 612-614; CCS 48, 648-652), une description analogue.

[3] Les Mèdes et les Perses ne sont pas idolâtres mais Mazdéens.

[4] Cf. JACQUES DE VORAGINE, Legenda Aurea, cap. 137: «De exaltatione Sanctae Crucis» (éd. TH. GRAESSE, Leipzig. 1850, p. 605 sq.).

[5] Cf. Pietro il Venerabile († 1156), Summa totius haeresis Saracenorum, ed. J. Kritzeck, Peter the Venerable and Islam, Princeton 1964, pp. 208-209.

[6] La Sainte Croix fut rapportée à Jérusalem le 21 mars 629; Cf. JACQUES DE VORAGINE, Op. cit., p. 608.

27.III.2011: le virgole contano, eccome! L'editore Mérigoux interpungeva e intendeva: «Deuicto igitur Cosdrohe per suprapradictum Eraclium et reportata sancta Cruce in Ierusalem cum triumpho anno Domini sexcentesimo uigesimo sexto, Eraclii autem anno quinto decimo, surrexit Mahometus arabs», dove il 626 sarebbe l'anno della restituzione della croce a Gerusalemme; di qui la precisazione correttiva «La Sainte Croix fut rapportée à Jérusalem le 21 mars 629». Ritengo invece che la denotazione cronologica «anno Domini sexcentesimo uigesimo sexto» sia da raccordarsi non coi precenti ablativi assoluti ma con la proposizione principale «surrexit Mahometus arabs».

[7] Encycl. de l'Islam, 2a ed., «Khadîdja».

[8] Uguccione da Pisa [† 1210], Derivationes II, 371: epilemsia, epilemsicus, epileticus; II, 1036 §28: «unde arreptus -a -um et hic arreptim et arrepticius -a -um, quod arripit vel quod arreptum est, ut demoniacus vel demoniaca proprie dicitur arrepticius vel arrepticia».

[9] Cf. R. BLACHERE, Le problème de Mahomet, p. 40; L. GARDET, Dieu et la destinée de l'homme, pp.  177-178 et note 2.

[10]  Bahìra in arabo: clicca e guarda al centro del rigo centrale!Baheyra: Bahîpraem. in litteris arabicis. Cf. Planche V (in questa parziale riproduzione, guarda con attenzione al centro del rigo centrale!).

Le nom du moine Bahîrâ est écrir ici avec un alif tawîla final, ce qui trahirait une vocalisation syriaque (bhîrâ, savant), c'est l'ortographe «chrétienne» de ce nom. Les Musulmans eux, écrivent ce nom aver un alif maksûra; Cf. IBN HISHAM, al-sirât al-nabawiyya, Le Caire 1955, p. 180. Riccoldo a dû recevoir beaucoup des chrétiens d'Irak pour son initiation à la culture orientale; CLS 6, rigo 68; Planche V.

[11] Finhâs: cf. U. MONNERET DE VILLARD, Il libro della peregrinazione nelle parti d'Oriente di frate Ricoldo da Montecroce, Roma (S. Sabina) 1948, 109 note 467.
E per i molti antroponimi arabi qui di seguito non hai che leggere la relative voci in Encycl. de l'Islam.

[12] Cf. Contrarietas alpholica V, Paris BN lat. 3394, f. 243v, 8-15: «Adhesit autem Machometo monacus quidam dictus Boheira et ipse primus qui adhesit ei, et factus est ei doctor et promovit eum in lectura librorum notificavitque ei quid eveniret ei de facto suo presumpsitque ut baiulus fieret sui status post eum, fuitque cum Machometo pene usque ad mortem Machometi. Ferturque quod interfecerit eum et Finees Iudeum nocte una in lectis suis; adheseruntque ei Salon Persa et Abdalla filius Selam Iudeus et facti sunt Sarraceni»; CLS 6, nota 20.

[13] Cf. Libellus ad nationes orientales, BNF, Conv. soppr. C 8.1173, f. 220r: «Nestorini maxime videntur a nobis distare de incarnatione Christi et maxime convenire cum magnis hereticis, qui specialiter erraverunt circa divinitatem Christi, et precipue cum Arrio, Cerinto, Ebione, Paulo Senositano, Fotino, et Maccometto»; Itinerarium, pp. 127-131 = Liber peregrinationis, Berlin, Staatsbibliothek lat. 4°.466, ff. 14rb ss.

[14] Cf. D. MASSON, Le Coran, et la révélation iudéo-chrétienne, Paris 1959; J. JOMIER, Bible et Coran, Paris 1958; R. BLACHERE, Le Coran, Paris 1966, pp. 15-31. CLS 13, r. 76.

[15] Ce sont les sept lecteurs canoniques du Coran: Nâfi', Abû 'Amr, Hamza, al-Kisâ'î, 'Asîm, Ibn Kathîr, Ibn 'Amîr (Encycl. de l'Islam ed. 2 «al-Kur'ân», p. 410). Cf. C. GILLIOT, Les sept «lectures »: corps social et écritures révélées, «Studia islamica» 61 (1985) 5-25.

[16] Il s'agit en fait de Médine, La Mecque, Damas, Basra et Kûfa.

[17] Encycl. de l'Islam, 2a ed., «al-Hadjdjâdj b. Yûsuf».

[18] Cf. JACQUES DE VORAGINE, Op. cit., ch. 181 (De sancto Pelagio), p. 831.

[19] Cf. Encycl. de l'Islam, 2a ed., «Abû Bakr»; J. HENNINGER, Sur la contribution des missionnaires, p. 177.

[20] Cor. 3,7. Il s'agit seulement des versets «obscurs» (mutashâbiba), dont le sens est connu de Dieu seul (GARDET, p. 170); cf. CLS 8, rr. 76-78.

[21] Righi 50-84 = Contrarietas alpholica VI, Paris BN lat. 3394, ff. 244r, 12 - 245r, 8: «Item narratur in eorum historiis dixísse Machometum: Descendit Alchoranus super me in septem litteris [= uiris?], et quicquid satis est sufficere, dictatum hos fuisse Nafe et Lhon, Omar et Homra, Elkessar et Asser, et filius Ketim et filius Amer. Dicimus ergo eis: Isti ne legerunt unquam coram Machometo? Et dicent quod non, sed hii coram senioribus et seniores coram aliis senioribus, et usque ad Machometum. Tunc querimus: nunquid isti concordaverunt cum senioribus prioribus in lectura quam nunc tenetis? Probamus quod non, quia lectura prime partis contraria est parti secunde, quia de tempore Machometi nullus scivit Alchoranum nisi Abdalla filius Messeoud et Zeid filius Tabet, et Ochmam filius Offam et Ebi filius Chab de Ali filio Abitaleb. Quidam dixerunt scivisse perfecte, quidam non; quilibet autem istorum statuit sibi Alchoranum aliorum Alchorano dissimilem et pugnaverunt contra se invicem, non recipientes que aliorum erant usque ad mortem. Et post mortem illorum, populi discordaverunt in Alchorano usque ad tempus Meteban filai Eleken, qui composuit eis hunc Alchoranum quem nunc habent in manibus, et combussit alios Alchoranos. Et tunc etiam septem dicti prefecti civitatum contradixerunt sibi in gramatica et idiomatibus propriis. In veris autem historiis invenimus quod capitulum Repudiationis excellebat capitulum Vacce, quod primum erat in ducentis et triginta sententiis, quod hodie constat tantum ex duodecim. Dicunt etiam quod capitulum Vacce mille continebat sententias et hodie tantum ducentas octuaginta [septuaginta, prima manus, Ms.] quinque. Referunt etiam de quodam potente nomine Elagag quod detraxerit ab Alchorano octuaginta quinque sententias et alias totidem alterius sensus addiderit. Quomodo ergo verum est quod dixit de Alchorano Deus, ut aiunt: "Quoniam nos descendere fecimus recordationem, et nos eam custodientes erimus?". Narrant etiam quedam historie quod Machometus mortuus est, nec habuit populus Alchoranum. Cum autem Eboubeker susciperet principatum, precepit quod quilibet repeteret que posset, et hunc qui est pre manibus composuit Alchoranum, reliquos autem combussit [conclussit, Ms.]. Sed et in capitulo Elameran de Alchorano dicit: Nullus novit eius expositionem preter Deum. Et fundati in scientia dicunt: Credidimus ei, totus enim est a Domino nostro. Et reuera in hoc libro sunt multa tam obscura, tam truncata, ira ut nullum sensum facientia, fatuitatem potius et mendacia palliarent». Riccoldo a utilisé ici tout le chapitre 6 de l'Alpholica.

[22] al-fuqahâ'; cf. Contrarietas alpholica VIII, f. 249r, 17: «Elfoquera, id est sui perfecti».

[23] Sur le problème des lectures officielles ou canoniques du Coran, cf. R. BLACHERE, Introduction au Coran, T. 1, Paris 1947, pp. 116-135.

[24] Encycl. de l'Islam, 2a ed., «'Alides»; «'Alî b. Abî Tâlib»; DANIEL, pp. 318-319.

[25] Encycl. de l'Islam, 2a ed., «Aristûtâlis» (Aristote enseigné à Bagdad, p. 652). G.-C. Anawati, Études de philosophie musulmane, Paris (Vrin) 1974. Itinerarium XXXIV, p. 138, 14-16  = Liber peregrinationis, Berlin, Staatsbibliothek lat. 4°.466, ff. 21va-vb.

[26] Ce n'est pas la même personne qui a fondé ces deux écoles. La madrassa Nizamiya fut fondée par Nizâm al-Mulk en 1067; cf. Encycl. de l'Islam, 1a ed., «Nizâm al-Mulk»; L. MASSIGNON, La passion de Hallâj, T. 2, Paris 1975, pp. 160-162; T. 1, p. 419.

La madrassa al-Mustançiriya fut fondée par le calife Al-Mustansir bi'llâh, en 1233; Encycl. de l'Islam, 1a ed., «al-Mustansir bi'llâh»; J.M. FIEY, Chrétiens syriaques sous les Abbassides, Louvain 1980, pp. 268-270.

■ J.-M. Mérigoux, Père Jean Maurice Fiey, OP (1914-1995), «Studia Iranica» 26 (1997) 123-27.

[27] Cf. Y. ECHE, Les Bibliothèques, pp. 166-180; Encycl. de l'Islam, 2a ed., «Baghdâd», p. 830; H. LAOUST, Les shismes dans l'Islam, Paris 1965, pp. 226 sq; Itinerarium XXXIII, p. 132, 2-5 = Liber peregrinationis, Berlin, Staatsbibliothek lat. 4°.466, ff. 17rb.


precedente successiva